ΣΥΝΟΔΟΙ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ (341) ΚΑΙ ΡΩΜΗΣ (341)

ΣΥΝΟΔΟΙ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ (341) ΚΑΙ ΡΩΜΗΣ (341)


Α. 'Η συνοδική δραστηριότητα τών άρειανοφρόνων είχε πάντα διπλό σκοπό: τήν καταδίκη τού ’Αθανασίου καί τών πιστών στό Σύμβολο της Νίκαιας πρώτον καί τήν αποκατάσταση τοϋ ’Αρείου καί των οπαδών του δεύτερον. Άπέφευγαν όμως μέχρι τό 337, φοβούμενοι τόν Μ. Κωνσταντίνο, νά εργαστούν ευθέως γιά τήν ανατροπή τής Νίκαιας. Ή άνατροπή αύτή γινόταν ακόμη δυσκολότερη γιά τούς έξης λόγους: Οί ορθόδοξοι θεολόγοι καί δή ό ’Αθανάσιος είχαν εξαρθρώσει τήν απλοϊκή, άλλωστε, άρειανική θεολογία, ή οποία μέχρι τήν δεκαετία τοϋ 360 δέν βρήκε ικανούς θεολόγους νά τήν ανανεώσουν δύο από τούς τρεις γιούς καί διαδόχους τού Μ. Κωνσταντίνου, ό Κωνσταντίνος Β' ( + 340) καί ό Κώνστας Α' ( + 350) στήν Δύση, έδειχναν σεβασμό στήν Νίκαια κι εκτίμηση στόν Αθανάσιο, όπως άκρι βώς συνέβαινε καί μέ τήν ’Εκκλησία τής Ρώμης ειδικά καί τής Δύσεως γενικά. ’Εάν κανείς προσθέσει σ’ αυτά τήν έσωτερική άνάγκη καί τών ίδιων τών άρειανοφρόνων νά αύτοπροσδιοριστοϋν θεολογικά, μετά από τόσες έμ φανεΐς καί αφανείς μετανικαϊκές διεργασίες, κατανοεί πώς καί γιατί τό 341 αρχίζει νέα συνοδική έποχή, κύριο χαρακτηριστικό τής οποίας είναι ή σύνταξη συμβόλων πίστεως. "Ολα όμως τά σύμβολα αύτά θά βρίσκονται σέ άναφορά πρός τό Σύμβολο τής Νίκαιας, άποφεύγοντας τελείως ή έρμηνεύ οντας κατά βούληση τόν Αποφασιστικό του όρο «όμοούσιον».


Ή σύνοδος ’Αντιόχειας πραγματοποιήθηκε στίς 6 ’Ιανουάριου τοϋ 341 (όχι τό καλοκαίρι τοϋ ίδιου έτους, όπως λέγεται συνήθως) μέ αφορμή τά εγκαίνια μεγάλης Βασιλικής, πού είχε θεμελιώσει ό Μ. Κωνσταντίνος. Είχαν κληθεί επίσκοποι άπ’ όλα τά μέρη τοϋ ανατολικού κράτους καί παρέστησαν περί τούς 97 καί ό ίδιος ό αύτοκράτορας Κωνστάντιος, πού τότε βρισκόταν στήν Αντιόχεια καί υποστήριζε μέ κάθε τρόπο τούς άρειανούς. Προήδρευσε μάλλον ό ’Αντιόχειας Πλακέντιος (334-341), αλλά ό Εύσέβιος Νικομήδειας καί οί περί αύτόν ήταν οί κατευθύνοντες. Οί τελευταίοι, λοιπόν, γιά τούς λόγους πού άναφέραμε προηγουμένως καί μέ τήν πίεση τών όλίγων ορθοδόξων στήν σύνοδο, όπως τοϋ Διανίου Καισαρείας τής Καππαδοκίας, προχώρησαν στήν σύνταξη τεσσάρων διαδοχικών ομολογιών πίστεως, τίς όποιες ονομάζουμε γενικά σύμβολα. Ή διαδικασία αύτή είχε διάρκεια μηνών. Κύριο μέλημα τών συντακτών ήταν όχι μόνο νά πείσουν ότι δέν είναι άρειανοί, όπως τούς κατηγορούσαν, αλλά καί νά παρακάμ ψουν τό Σύμβολο τής Νίκαιας.
Ποια διαδικασία οδήγησε στά τέσσερα σύμβολα δέν γνωρίζουμε ακριβώς. Όποιαδήποτε όμως καί άν ήταν αύτή, μαρτυρεί τήν Αμφιταλάντευση, τήν αβεβαιότητα καί τήν ασυμφωνία τών συνοδικών. Φαίνεται ότι τό δεύτερο σύμβολο, πού άνοιγε τήν οδό πρός τόν όμοιουσιανισμό, είχε αποδοχή εύρύτερη στήν σύνοδο.Πρώτο σύμβολο. (CH σειρά τους, σύμφωνα μέ τόν ’Αθανάσιο, πού παραθέτει καί τά τέσσερα σύμβολα). Πρόκειται μάλλον γιά μέρος τής Επιστολής τής συνόδου πρός τόν Ρώμης ’Ιούλιο, τόν όποιο ήθελε νά πείσει ότι τά μέλη της δέν είναι οπαδοί τοϋ ’Αρείου. Τό κείμενο είναι σύντομο καί περιλαμβάνει έμμεση κατάφαση τής άιδιότητας τοϋ Υίοϋ, διότι τόν χαρακτηρίζει «συνάντα τφ γεγεννηκότι αύτόν Πατρί», καί τής αιωνιότητας τής βασιλείας του (κατά τοϋ Μαρκέλλου Άγκύρας, πού έθετε τέλος στήν βασιλεία τοϋ Χριστού).
Δεύτερο σύμβολο. Στήν ’Αντιόχεια ό Διάνιος Καισαρείας τής Καππαδοκίας έφθασε συνοδευόμενος από τόν ικανό διαλεκτικό καί πρώην ακραίο άρειανόφρονα Άστέριο τόν Σοφιστή (+ 341/2). Αύτός, λοιπόν, σέ άποσπά σματά του έχει διατυπώσεις ανάλογες μέ μερικές τοϋ δευτέρου συμβόλου, γεγονός πού οδηγεί στην άποψη ότι αύτός είναι άπό τούς κύριους συντάκτες τού συμβόλου τούτου. Συγχρόνως παλαιό παράδοση συνδέει τό σύμβολο τούτο μέ τόν μάρτυρα Λουκιανό, γιά τόν όποιο πάντως δέν γνωρίζουμε άρκετά. Τό παρόν σύμβολο προϋποθέτει ήμιαρειανισμό καί Αντισαβελλια νισμό μέ άντιμαρκελλιανισμό. Τά Αποφασιστικά του στοιχεία είναι ότι ό μολογεΐ τόν Υίό «στρεπτόν τε καί άναλλοίωτον, τής θεότητος ούσΐας τε καί βουλής... τού Πατρός άπαράλλακτον εικόνα», ότι Αναγνωρίζει διακεκριμένες τρεις ύποστάσεις («τή μέν ύποστάσει τρία, τή δέ συμφωνία έν») καί ότι Αποκλείει τήν χρονικότητα στην γέννηση τού Υιού. Γιά πρώτη φορά στούς κόλπους των Αρειανοφρόνων γίνεται δεκτή ή σχέση ούσίας τοϋ Υιού πρός τόν Πατέρα καί μπορούμε νά μιλήσουμε γιά πρώιμους όμοιου σιανούς, οί όποιοι βέβαια προέρχονταν άπό άρειανικούς κύκλους, όπως π.χ. ό Γεώργιος Λαοδικεΐας.Τρίτο σύμβολο. Πρόκειται γιά προσωπική ομολογία πίστεως, πού ύπέ βαλε ό Τυάνων (Καππαδοκίας) Θεοφρόνιος πρός τήν σύνοδο, τά μέλη τής όποιας τήν προσυπέγραψαν. Διατηρείται ό άντιμαρκελλιανισμός καί απουσιάζουν οί κατά τού Ακραίου Αρειανισμού διατυπώσεις τοϋ προηγούμενου συμβόλου.Τέταρτο σύμβολο. Μάλλον όχι όλοι οί συνοδικοί, Αλλά μερικοί πού έμειναν μήνες μετά τήν έναρξη τής συνόδου (ώς είδος επιτροπής;) συνέταξαν νέο σύμβολο, τό όποιο άπέστειλαν στόν βασιλέα Κώνστα στά Τρέβιρα («εις τάς Γαλλίας») μέ τούς έπισκόπους Νάρκισσο, Μάρι, Θεόδωρο καί Μάρκο. Είναι περίεργο ότι τώρα οί επίσκοποι άλλαξαν γνώμη. Κατασκεύασαν άλλο σύμβολο, πού δέν έχει τούς κρίσιμους θετικούς όρους τοϋ δευτέρου καί μάλιστα έπιμένει στήν μία ύπόσταση Πατέρα καί Υιού, ενώ συγχρόνως, γιά νά ικανοποιήσει τούς δυτικούς, καταδικάζει όσους έλεγαν ότι ό Υιός «...ήν ποτέ ότε ούκ ήν».
Επιστολή τής συνόδου των Εγκαινίων πρός τόν Ιούλιο Ρώμης καί τούς δυτικούς χάθηκε, αλλά μνημονεύεται στήν Απάντηση  ’Επιστολή τού ’Ιουλίου.Β. Τήν άνοιξη τοϋ 341 καί αφού ή σύνοδος των Εγκαινίων (341) στήν ’Αντιόχεια είχε στείλει Επιστολή στόν ’Ιούλιο Ρώμης, συγκροτήθηκε στήν Ρώμη σύνοδος 50 περίπου έπισκόπων τής Ιταλίας καί όρθόδοξων άνατο λικών, πού ήσαν έκεΐ εξόριστοι, μεταξύ των όποιων βρίσκονταν ό ’Αθανάσιος, ό Μάρκελλος Άγκύρας καί άλλοι. 'Ο ’Ιούλιος, ώς εκπρόσωπος τής συνόδου, υπογράφει Επιστολήν Λιανίω καί Φλακίλλφ, Ναρκίσσω, Εύσε βίφ... καί τοΐς άπό ’Αντιόχειας γράψασιν ήμιν... ’Εδώ μνημονεύονται καί άλλες έπιστολές των ανατολικών πρός τόν ’Ιούλιο καί τοΰ Ιουλίου πρός τούς Ανατολικούς, oi όποιοι καί μέ τό τελευταίο τους γράμμα ζητούσαν άπό τούς δυτικούς ν’ Αναγνωρίσουν την καταδίκη τοΰ ’Αθανασίου, τού Μαρ κέλλου Άγκύρας καί δσων είχαν έκθρονιστεΐ άπό συνόδους άρειανοφρό νων. Ό ’Ιούλιος τόνιζε τόν σεβασμό στην Σύνοδο τής Νίκαιας, στην καταδίκη τοΰ Άρείου ώς αίρετικοΰ, στην αθωότητα τών ’Αθανασίου καί Μαρκέλλου καί στην Ανάγκη συγκλήσεως γενικής καί νόμιμης συνόδου, πού θά έκρινε πρόσωπα καί πράγματα έκ νέου καί αντικειμενικά. Καί μολονότι ύπέγραφε μόνος τήν Επιστολή, διευκρίνιζε, πρός άρση παρεξηγήσεων, ότι αυτά συνιστοΰν γνώμη όλων τών δυτικών («ει καί μόνος έπιστέλλω, αλλά πάντων γνώμην είναι ταύτην γινώσκετε»). Γι’ αύτό καί παρατηρεί ότι oi Ανατολικοί «έδει γραφήναι πάσιν ήμιν, ϊνα οΰτω παρά πάντων όρισθή τό δίκαιον... ’Ή Αγνοείτε ( = οί Ανατολικοί) ότι τοΰτο έθος ήν, πρότερον γράφεσθαι ήμιν καί οΰτως ένθεν όρίζεσθαι τά δίκαια»; Ή φράση «πρότερον γράφεσθαι ήμιν» προϋποθέτει γενικά τούς δυτικούς, διότι, όταν ό ’Ιούλιος θέλει νά μιλήσει γιά τό πρόσωπό του, χρησιμοποιεί τόν ένικό ά ριθμό ( = «μόνος Αποστέλλω»). Οί δυτικοί έπρεπε νά γνωρίζουν «πρότερον», πρίν Αποφασίσουν γιά θέματα γενικά οί ανατολικοί, ώστε «παρά πάντων» νά όρίζονται «τά δίκαια». Τό κείμενο Αποτελεί έξαιρετικό δείγμα πιστότητας στήν συνοδικότητα καί τονίζει τήν ανάγκη συνεννοήσεως μεταξύ ’Ανατολής καί Δύσεως.
Μ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, ’Απολογητικός Β' 2135. ΒΕΠ 31,6577. Η. G. ΟΡΙΤΖ, Athanasius Werke, II 1,


35.    ΑΣΤΕΡΙΟΣ Ο ΣΟΦΙΣΤΗΣ (341/2) πρώτος θεωρητικός τοΰ αρειανισμού


ΓΕΝΙΚΑ
Ό Άστέριος γεννήθηκε στήν Καππαδοκία, μάλλον άπό εθνικούς ή καί ’Ιουδαίους γονείς, στό β' ήμισυ τοΰ Γ' αί. ’Απέκτησε πλούσια φιλοσοφική παιδεία, δίδαξε ρητορική καί άσκησε τό επάγγελμα τοΰ συνηγόρου. Ό συροπαλαιστινός χώρος, στόν όποιο σπούδασε καί έδρασε, άσκησε βαθιά έπίδραση στήν πνευματική του πορεία. ’Έτσι τό ίουδαιοραββινικό κλίμα τοΰ προσέφερε πολλές έννοιες, μορφές, παραστάσεις καί εικόνες, ένώ ό χριστιανισμός τόν κέρδισε στους κόλπους του όριστικά. Τό έπάγγελμά του ό Άστ. άσκησε καί μετά την μεταστροφή του, πού ίσως οφείλεται στόν μάρτυρα Λουκιανό (+ 312), τόν όποιο ακούσε στην ’Αντιόχεια καί του όποιου τής διδασκαλίας έγινε φορέας.
Στόν διωγμό τοϋ Μαξιμιανοϋ (303/4) συνελήφθη, αλλά θυσίασε στά είδωλα καί άφέθηκε ελεύθερος. Τό γεγονός αυτό τόν άπέκλεισε άπό τίς τάξεις του κλήρου, άλλά δεν τόν εμπόδισε νά άναμιχτεΐ στίς θε ολογικές συζητήσεις καί μάλιστα νά γίνει ό θεωρητικός τοϋ αρειανισμού, τόν όποιο υπεράσπισε ώς περιοδεύων λαϊκός διδάσκαλος μεταξύ Καππαδοκίας καί Αλεξάνδρειάς καί δή στήν Συρία (μέ κέντρο τήν ’Αντιόχεια) καί τήν Παλαιστίνη.Ενωρίς οί άρειανόφρονες είδαν στόν Άστ. τόν πρώτο σχεδόν λόγιο, πού θά μπορούσε νά στηρίξει θεολογικά τίς απόψεις τους. Γι’ αύτό τοϋ ζήτησαν νά γράψει καί νά τούς βοηθήσει μέ έπιχειρήματα. Ό Άστ. άνταποκρίθηκε μέ τό συνοπτικό έργο του «Συνταγμάτων», πού είναι καί τό πρώτο θεωρητικοθεολογικό έργο τοϋ άρειανισμοϋ, γραμμένο ίσως πρίν τό 325.Θεμέλιο τής διδασκαλίας του είναι ότι ό Υιός «έκτίσθη» καί δέν έχει σχέση μέ τήν φύση τοϋ Θεοϋ Πατέρα. Διευρύνει όμως τήν άρεια νική αύτή άποψη καί τής προσφέρει νέα επιχειρήματα. Προτείνει γιά τόν Πατέρα τόν άγραφο (μή βιβλικό) όρο «άγένητος» («άγένητον είναι τό μή ποιηθέν, άλλ’ άεί 6ν»: Αθανασίου, Κατά Άρειανών Α\ 30) καί γιά τόν Υιό τόν όρο «γενητός». ‘Έτσι άπέφυγε κατά τόν Αθανάσιο (Α' 32) τούς όρους «έξ ούκ όντων» καί «ήν ποτέ ότε ούκ ήν», οί όποιοι συνάντησαν έντονη αντίδραση. ΓΗ επιμονή τών ορθοδόξων στήν «άληθινή» υίότητα τοϋ Υίοϋ, δηλ. στήν φυσική σχέση του μέ τόν Πατέρα, τόν όδηγεΐ σέ νέα θεωρία. Ό Μονογενής, δηλ. τό πρώτο καί «μόνο» κτΐσμα πού ό Πατέρας δημιούργησε «μόνος», ονομάστηκε Υιός, όχι επειδή γεννήθηκε άπό τόν Πατέρα, άλλά ένεκα τών ανθρώπων, τούς όποιους ό Μονογενής δημιουργεί καί οί όποιοι μετά υίοποιοϋνται. "Οπως ακριβώς ονομάστηκε «Λόγος» ένεκα τών «λογικών» κτισμάτων του καί «σοφία» ένεκα τών «σοφιζομέ νων» άνθρώπων:«ού διά τήν έκ Πατρός γέννησιν καί διά τό ίδιον τής ούσίας υιός έστιν, άλλά διά τά λογικά λόγος καί διά τά σοφιζόμενα σοφία καί διά τά δυναμούμενα δύναμις λέγεται, πάντως που καί διά τούς υϊοποιουμένους υιός έκλήθη» (Αθανασίου, Κατά Άρεια νων Β' 38).Οί θεολογικές λύσεις τοϋ Άστ. άσκοϋσαν μεγάλη γενικά επίδραση καί γι’ αύτό άνάγκασαν τόν Αθανάσιο νά ασχοληθεί ευρύτατα μέ αύτές στό έργο του «Κατά Άρειανών» καί άλλοϋ, όπου μάλισταδιασώθηκαν τά λίγα άποσπάσματα τοΰ «Συνταγματίου».
Έν τούτοίς ή θεολογική σκέψη τοΰ Άστ. γνώρισε βαθμιαία πρόοδο, ή οποία επηρέασε καί τήν στάση του έναντι τοϋ άρειανισμοΰ. Γι’ αύτό καί ό Φιλοστόργιος, ακραίος άρειανός, τόν κατηγόρησε ότι άλλαξε τήν διδασκαλία τοΰ Λουκιανού, κοινού δασκάλου των άρεια νοφρόνων(Έκκλησ. ιστ. Β' 15 καί Δ' 4). Μεταξύ 331 καί 335 συνέταξε ’Επιστολήν, ερμηνευτικήν τής ’Επιστολής τοΰ Ευσεβίου Νικομήδειας Πρός τόν Παυλΐνον Τύρου. Έκεΐ ό Άστ. επιχειρεί άμβλυνση τής άρειανικής διδασκαλίας, μάλλον μέ τήν συναίνεση τοΰ Εύσεβίου, τόν όποιο τό ήπιο κλίμα θά διευκόλυνε στίς κινήσεις του πρός έπιβολή τοΰ άρειανισμοΰ. Έτσι ό Άστ. άνακατάσσεται θεο λογικά καί έκφράζεται μέ τρόπο πού δέν ευχαριστεί πλέον τούς ά ρειανόφρονες, άν κρίνουμε καί από τό ότι ό Εύσέβιος Καισαρείας (πού διασώζει άποσπάσματα τής Επιστολής τοϋ Άστ. στό έργο του Κατά Μαρκέλλου, ό όποιος μέ τήν σειρά του άνήρεσε τήν έπιστολή τοΰ Άστ.) δέν φαίνεται νά παίρνει τό μέρος τοΰ Άστ., προφανώς γιατί τόν θεωρεί αναθεωρητή τοΰ άρειανισμοΰ. Καί δικαίως, διότι τώρα ό Άστ. θεωρεί αναγκαίο τό «πιστεύειν» εις Πατέρα, Θεόν παντοκράτορα, καί εις τόν Υιόν αύτοΰ τόν μονογενή Θεόν, τόν Κύριον ημών Ίησοΰν Χριστόν, καί εις τό Πνεΰμα τό «άγιον» (Μαρκέλλου Άγκύρας, ’Απόσπασμα 65). Καί μολονότι ό Υιός υπήρξε «πρωτότοκος άπάσης κτίσεως» ( = άρα κτίσμα καί αύτός;), ό τέλειος Πατήρ έγέννησε «τέλειος τέλειον, βασιλεύς βασιλέα, κύριος κύριον, θεός θεόν, ουσίας τε καί βουλής καί δόξης δυνάμεως ά παράλλακτον εικόνα» (Άπόσπ. 96).
Ό Φιλοστόργιος μάλιστα πληροφορεί ότι τό 341 ό άστατος Εύδό ξιος Γερμανικεΐας (μετά Κωνσταντινουπόλεως) δανείστηκε από άλλη, χαμένη αυτή, Έπιστολή τοΰ Άστ. τόν όρο «όμοιος κατ’ ουσίαν» (Έκκλησ. ιστ. Δ' 4). Ό Υιός λοιπόν είναι Απαράλλακτος εικόνα τής ουσίας τοΰ Πατέρα, έχει ούσία όμοίαν μέ αύτόν. Οί φράσεις αυτές άναδεικνύουν οπωσδήποτε τόν Άστ. πρώτο όμοιουσια νό. Καί είχε σαφή συνείδηση, διότι στήν σύνοδο των Εγκαινίων στήν Αντιόχεια (341), όπου συνοδέυσε τόν Διάνιο Καισαρείας τής Καππαδοκίας, έργάστηκε ώς θεολογικός σύμβουλος καί βοήθησε Αποφασιστικά τούς πρώιμους όμοιουσιανούς νά επιβάλουν τό ουδέτερο Σύμβολο τοϋ Λουκιανού (τό δεύτερο σύμβολο τής συνόδου αυτής).Τό γεγονός μαρτυρεί όχι μόνο ότι τό σύμβολο τούτο έξέφραζε τόν Άστ., Αλλά καί ότι πιθανότατα είναι «έκθεσις πίστεώς» του, έργο δικό του δηλ. Καί αύτό γιά δύο λόγους: Ή Απόδοση τοΰ Συμβόλου αύτοΰ στόν Λουκιανό είναι μεταγενέστερη καί Αναπόδεικτη. Τό σύμβολο περιέχει ιδέες καί φράσεις πού βρίσκονται στήν Έπιστολή τοΰ Άστ., τήν όποια μνημονεύσαμε. Δυνατόν όαως νά έθεσε ώς βάση σχετικό κείμενο του Λουκιανού, τό όποιο νά έπεξεργάστηκε καί νά ύπέβαλε μέσω Διανίου στην σύνοδο. Βέβαια, ό «όμοιουσιανισμός» του Άστ. δέν ήταν τόσο κοντά στην όρθόδοξη τριαδολογΐα, όσο ήταν άπό τήν έποχή του 362 καί μετά, όταν ό ’Αθανάσιος, ό Ίλάριος καί ό Βασίλειος έδειχναν τίς γέφυρες, άπό τίς όποιες οί όμοιουσια νοί θά περνούσαν στην Εκκλησία. Αυτό φαίνεται καί άπό τήν διάθεση τού Άστ. νά κατανοεί τήν γέννηση τού Υιού «θελήσει» (άρα έν χρόνω) καί όχι «φύσει», όπως θεολογούσε ό ’Αθανάσιος, γιά νά θεμελιώσει τήν όμοουσιότητα τού Υιού πρός τόν Πατέρα.
Στην τελευταία περίοδο τής ζωής του, άπό τό 335 μέχρι τό 341, ανήκουν οί πολλές έξηγητικοπρακτικές fΟμιλίες του σέ Ψαλμούς. Σ’ αύτές άποφεύγει συστηματικά νά θίξει τριαδολογικά προβλήματα. Ένδιαφέρεται γιά τό βαθύτερο νόημα τής ΠΑ, μέ σκοπό νά ά παντήσει στούς ’Ιουδαίους, άλλά καταλήγει σέ πρόχειρη πρακτική εξήγηση, μέ τήν επίδραση ενίοτε τής ραββινικής εξηγητικής. Μόνιμη επιδίωξή του είναι καί ή βαθύτερη όριοθέτηση καί διάκριση χριστιανισμού καί ιουδαϊσμού, τόν όποιο γνώριζε καί χρησιμοποιούσε, άλλά καί πολεμούσε, ύποστηρίζοντας ότι άληθινός κληρονόμος τής Διαθήκης των προφητών είναι ό χριστιανισμός. Ή έντονη αύτή προσπάθειά του έχει Ιδιαίτερη σημασία, διότι έδρασε κατά κύριο λόγο στό πλαίσιο τής συροπαλαιστινής κοινωνίας, όπου Ιουδαίοι, μέ κέντρο τίς συναγωγές, άσκοΰσαν μεγάλη επίδραση καί οί χριστιανοί αισθάνονταν πολλά τά κοινά πνευματικά στοιχεία μέ αότούς.
Τό 341 έχουμε τήν τελευταία είδηση γιά τόν Άστ., πού φαίνεται ότι πέθανε τό ϊδιο ή τό έπόμενο έτος.
ΕΡΓΑ
Ό Άστ. συνέταξε πολλά έργα, τά περισσότερα των όποιων ήταν έξηγη τικά καί δή υπομνήματα στούς Ψαλμούς, πού χάθηκαν εκτός άπό λίγα αποσπάσματα. Μία σειρά 31 'Ομιλιών του, μερικές των οποίων δέν τού ανήκουν, είναι καί αύτές οΐκοδομητική έξήγηση των Ψαλμών, πλήν των τελευταίων, πού συνιστούν κηρύγματα στήν Μ. Πέμπτη καί τήν Μ. Παρασκευή. Επτά ακόμη κηρύγματά του στις λοιπές ημέρες τοϋ οκταημέρου τού Πάσχα καταχωρήθηκαν στό σώμα των εξηγητικών ομιλιών του, επειδή άρχίζουν μέ ψαλμικό χωρίο. Στήν πρώτη συγγραφική του περίοδο, μέχρι τό 331, Ασχολήθηκε κυρίως μέ τήν θεολογική υποστήριξη πρώτα καί τήν αναθεώρηση έπειτα τοΰ Αρειανισμού, γράφοντας τό «Συνταγμάτιον» καί Επιστολές, άπό τίς όποιες σώζεται Αποσπασματικά μόνο μία. Πιθανότατα τοΰ Ανήκει καί τό «Σύμβολο» τής συνόδου τών Εγκαινίων (341), πού Αποδίδεται στόν Λουκιανό.
Στά έργα του ό Άστ. δικαίωσε τήν φήμη του ώς σοφιστή. Διακρίνεται γιά την σαφήνεια καί τό εκλεκτό του ύφος, την γνώση τής Γραφής καί τής ραββινικής έξηγητικής. Συχνά ό λόγος του γίνεται ποιητικός καί μπορεί εύκολα νά διαρθρωθεί σέ στίχους μέ ήμιστίχια έρωτοαποκριτικά ή σέ στίχους μέ ήμιστίχια, στά όποια επικρατεί θέση καί αντίθεση καί σταθερός προπαροξυτονισμός (π.χ. ΓΟμιλία 25 καί πρώτο μέρος τής 28ης: ΒΕΠ 38, σ. 51, 116· σ. 55* σ. 75, 1525).
Συνταγμάτων. Σύντομη θεωρητική παρουσίαση καί όπεράσπιση τού ά ρειανισμοΰ. Γράφηκε ίσως πρίν τό 325. Σώζονται άποσπάσματα, πού αναιρεί ό Μ. ’Αθανάσιος.
Επιστολή «πρός έκαστον των μή όρθώς γραφέντων». Γράφηκε μεταξύ 331 καί 335 πρός άμβλυνση τού αρειανισμού τής Επιστολής τού Ευσεβίου Νικομήδειας πρός Παυλΐνον. Σώζονται άποσπάσματα στό «Κατά Μαρκέλ λου» έργο τού Εύσεβίου.
'Ομιλίοι 31 έξηγητικαί εις Ψαλμούς. Μέρος των ομιλιών άποδίδονταν στόν Χρυσόστομο καί τόν Άστέριο Άμασείας. ’Αμφισβητείται ή γνησιότητα τών όμιλιών 1,14, 24, 26, 27 (τό β' μέρος) καί 28 (οί παράγρ. 8 καί 9). Γράφηκαν μετά τό 335.
Σύμβολον τού έτους 341, γνωστό ώς έργο τού Λουκιανού.
Άποσπάσματα ύπομνημάτωνσχολιων εις Ψαλμούς. Άπό «Σειρές».


36.    ΕΥΣΕΒΙΟΣ ΝΙΚΟΜΗΔΕΙΑΣ ( + 342)


ΓΕΝΙΚΑ
Ό Ευσέβιος Νικομήδειας ύπήρξε άνδρας θεληματικός καί πολύ δραστήριος, τόσο ατό προσκήνιο όσο καί στό παρασκήνιο. ’Από τούς πρώτους δέχτηκε τήν κακοδοξία τού Άρεΐου καί γΓ αυτό καταδικάστηκε. Στήν σύνοδο τής Νίκαιας (325) παρουσιάστηκε ώς υπόδικος. Έκεΐ ύπαναχώρησε καί ύπέγραψε τό Σύμβολό της, γιά ν’ άποφύγει τό χειρότερο, άλλά αμέσως μετά τήν Σύνοδο άρχισε τήν φιλοαρειανική του δράση μέ άποτέλεσμα νά έξοριστεΐ. Συνέχισε όμως τόσο έντονα κι έντεχνα τό έργο του, ώστε όχι μόνο νά έπανέλ θει στήν έδρα του Νικομήδεια, άλλά καί αύτός νά όργανώσει εκκλησιαστικά τόν άρειανισμό καί νά τόν έπιβάλει στήν αύτοκρα τορική αύλή καί στήν ’Ανατολή γενικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι τότε οί άρειανόφρονες ήταν γνωστοί ώς «οί περί τόν Ευσέβιον». Ό Εύσέβιος, γιά νά φθάσει στό άποτέλεσμα τούτο, έπρεπε νά πετύχει τήν ακύρωση των αποφάσεων τής Νίκαιας καί τήν καταδίκη των φορέων καί ισχυρών ύποστηρικτών τής θεολογίας της. "Ετσι, μέ τήν βοήθεια τού Μ. Κωνσταντίνου ( + 337) (τόν όποιο μάλιστα βάπτισε στήν επιθανάτια κλίνη) καί τοΰ διαδόχου του Κωνσταντΐου (επί τοΰ όποιου έγινε καί επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, 339342), πέτυχε την σύγκληση πολλών άρειανικών συνόδων, στις όποιες καταδικάστηκαν ό Μ. ’Αθανάσιος, ό Εύστάθιος ’Αντιόχειας κ.ά. καί άποκα ταστάθηκαν ό Άρειος καί οί όπαδοί του. Δέν κατόρθωσε όμως ούτε την θεολογία τοΰ ’Αθανασίου νά άνατρέψει, ούτε τίς μικρές νησίδες τής όρθοδοξίας νά έξαλείψει. Ό Εύσέβιος πέθανε περί τό 342, περί μένοντας την άπάντηση τής Ρώμης, ή όποια μέ ύπόδειξή του ήθελε νά συγκαλέσει μεγάλη σύνοδο, πού θά έκρινε την όλη έκκλησιαστι κή κατάσταση. Τότε όμως ζοΰσε στην Ρώμη ως εξόριστος ό ’Αθανάσιος, πού έπεισε τόν Ρώμης Ιούλιο καί τούς δυτικούς γιά τήν ορθότητα τής δικής του τακτικής καί θεολογίας.
ΕΡΓΑ
Ό Εύσέβιος δέν ύπήρξε θεολόγος, άλλά έγραψε πολλές Επιστολές, γιά νά διαδώσει, νά ύποστηρίξει καί νά όργανώσει τόν άρειανισμό. ’Από αυτές, πού δέν έχουν ιδιαίτερη θεολογική αξία, σώθηκαν μόνο:
Πρός Άρειον. Γράφηκε πριν από τό 324. Σώζεται μικρό απόσπασμα, στό όποιο λέγεται γιά τόν Υιό: «τό πεποιημένον ούκ ήν πριν γενέσθαι· τό γενό μενον δέ αρχήν έχει τού είναι». ΒΕΠ 37, 96. PG 26, 712Α. Η. G. Opitz, Athanasius Werke, III 1, BerlinLeipzig 1934, σ. 3.
Πρός Παυλίνον Γύρου. Επίσης προνικαϊκό κείμενο (320/2). Γράφηκε γιά νά πείσει τόν Παυλΐνο, ότι δέν ύπάρχουν «δύο αγέννητα» καί ότι ό Υιός είναι «κτιστός» καί διαφορετικής ούσίας άπό τόν Πατέρα. Βλ. ΒΕΠ 37, 104106. PG 82, 913916. Opitz, μν. έργ., σσ. 1517.
Πρός τήν (δευτέράν) σύνοδον τής Νίκαιας. Αίτηση, τήν όποια κάνει περί τό 326/7 μέ τόν συνεξόριστό του Θέογνι Νίκαιας πρός τόν ’Αλέξανδρο ’Αλεξάνδρειάς κυρίως, γιά νά άναθεωρηθεΐ ή καταδίκη του. Βλ. ΒΕΠ 37,140. Opitz, μν. έργ., σσ. 6566.
Μνημονεύεται ακόμη Βιβλίον μετάνοιας, πού ό Εύσέβιος ύπέβαλε αρχικά στήν σύνοδο τής Νίκαιας ώς εκθεση πίστεως, ή όποια θεωρήθηκε δμό φωνα κακόδοξη (’Αμβροσίου, De fidei III 15* Θεοδωρήτου, Έκκλησ. ίστ. Α' 6) καί άπό τήν όποια παραιτήθηκε. Opitz, μν. έργ., σ. 42.


ΘΕΟΓΝΙΣ (ΘΕΟΓΝΙΟΣ) ΝΙΚΑΙΑΣ. ’Από τούς πρώτους όπαδούς τοΰ Άρείου καί μάλλον «συλλουκιανιστής», τόν όποιο όμως κατηγόρησε ό Φιλοστόργιος (Έκκλησ. ίστ. II 15) ότι παραχάραξε τήν δι δασκαλΐα τοϋ Λουκιανού, έπειδή φρονούσε ότι ό Θεός μπορούσε νά είναι Πατήρ καί πρίν γεννήσει τόν Υιό. ’Αρχικά υπέγραψε ύποκριτι κά καί μετά καταπολέμησε τό Σύμβολο τής συνόδου τής Νίκαιας. Εξορίστηκε άμέσως μετά τήν σύνοδο, επανήλθε μέ τό «Βιβλίον μετάνοιας» (326/7), πού συνυπέγραψε μέ τόν Ευσέβιο Νικομήδειας, καί πήρε μέρος στίς συνόδους των έτών 330 καί 335. Πέθανε μάλλον περί τό 343.
Ή σύνοδος τής Σαρδικής (343) τού προσγράφει τρία αποσπάσματα στήν λατινική άπό δύο Επιστολές του

37.    ΣΥΝΟΔΟΙ ΣΑΡΔΙΚΗΣ καί ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΕΩΣ (343)


Οί επίσκοποι ’Ανατολής καί Δύσεως επιθυμούσαν νά λυθεί τό θέμα τής κανονικότητας τού ’Αθανασίου καί των όμοψρόνων του, καταδικασμένων στήν ’Ανατολή, αθωωμένων στήν Δύση. Καί οί άδελφοί αύτοκράτορες Κών στας καί Κωνστάντιος έβλεπαν νά μεγαλώνει έπικίνδυνα τό χάσμα μεταξύ δυτικών καί άνατολικών. Έτσι λοιπόν βρήκε απήχηση στόν Κωνστάντιο ή πρωτοβουλία τού Κο' νστα, συνεννοημένου ασφαλώς μέ τόν ’Ιούλιο Ρώμης καί τόν ’Αθανάσιο, γιά συγκρότηση γενική ςοΐκουμενικής συνόδου στήν Σαρδική (ή Σερδική: Σόφια Βουλγαρίας), στά όρια τού άνατολικού καί δυτικού ρωμαϊκού κράτους, άλλά εντός τού δευτέρου. Οί έπίσκοποι συνάχτηκαν τό φθινόπωρο τού 343 καί ίσως τό 342 (Richard καί άλλοι). Πρίν όμως αρχίσουν οί εργασίες, οί 76 περίπου άνατολικοί άπήτησαν άνένδοτα τόν αποκλεισμό των καταδικασθέντων στήνΤύρο'Ιεροσόλυμα (335), δηλ. των ’Αθανασίου, Μαρκέλλου Άγκυρας κ.ά. "Οταν οι δυτικοί (περί τούς 300;) άρνήθηκαν, οϊ άνατολικοί συγκρότησαν άντισύνοδο, ή όποια, άφοΰ μ’ Επιστολή εξήγησε τήν θέση της, μεταφέρθηκε στήν Φιλιππούπολη, όπου συνέχισε διαβουλεύσεις καί αναθεμάτισε τούς δυτικούς, δπως μετά καί οί δυτικοί τούς ανατολικούς.
Πρώτο μέλημα των δυτικών επισκόπων (μέ τήν προεδρία τοΰ Κορδούης Όσιου) ήταν ή δικαίωση τής έναντι τοΰ ’Αθανασίου τακτικής τής Ρώμης καί ή βάσει γραπτών εξηγήσεων απαλλαγή τοΰ Μαρκέλλου άπό τίς εναντίον του κατηγορίες καί δή άπό τήν κατηγορία ότι έθετε τέλος στήν βασιλεία τοΰ Χρίστου. Παράλληλα κινήθηκε θέμα συντάξεως συμβόλου πίστεως, κάτι πού, μέ τήν επέμβαση τού Αθανασίου, θεωρήθηκε περιττό, εφόσον υπήρχε αύτό τής Νίκαιας. Κρίθηκε όμως αναγκαίο νά γίνουν άναλύσεις λεπτομερείς, πέρα τοϋ Συμβόλου τής Νίκαιας. Αυτές περιλήφτηκαν στήν Επιστολή τής συνόδου «Τοϊς άπανταχοΰ έπισκόποις τής καθολικής Εκκλησίας», προϋποθέτουν τήν Νίκαια καί υπενθυμίζουν τήν ορολογία τής Β' Επιστολής τοΰ Αλεξάνδρου ’Αλεξάνδρειάς. Σημαντικό είναι ότι στίς αναλύσεις αύτές γίνεται, πλήν άλλων, προσπάθεια έξηγήσεως τής νικαϊκής φράσεως «τούς... έξ έτέρας ύποστάσεως ή ουσίας φάσκοντας είναι ( = τόν Υιόν)... αναθεματίζει ή Εκκλησία». Ή φράση δημιουργούσε μεγάλα προβλήματα, διότι άπό τό 340 τουλάχιστον άρχισαν οί συζητήσεις περί των υποστάσεων. Τώρα, ή σύνοδος τής Σαρδικής κάνει τό πρώτο, έστω ατελές, βήμα, έξηγώντας ότι, μέ τόν δρο υπόσταση έννοεΐται (καί στήν Νίκαια) ή ουσία: «μίαν είναι ύπόστασιν, ήν αυτοί οί αιρετικοί ουσίαν προσαγορεύου σι, τοΰ Πατρός καί του Υίοΰ καί τοΰ άγιου Πνεύματος» (GCS 44, 113). ’Αμέσως μετά θεμελιώνει καί τήν αυτοτελή ύπαρξη τών τριών προσώπων.
Ή σύνοδος τής Σαρδικής άπέκτησε ίδιάζουσα σημασία στήν ανάπτυξη πρωτείου δικαιοδοσίας τοΰ έπισκόπου Ρώμης, ένεκα τών κανόνων 35, τούς όποιους εΐσηγήθηκαν στά μέλη τής συνόδου οί "Οσιος Κορδούης καί Γαυ δέντιος.
Ή γνησιότητα τών κανόνων Αμφισβητήθηκε καί ή ερμηνεία τους παρουσιάζει προβλήματα. Φαίνεται όμως ότι, καί άν ακόμη γνώρισαν κάποιες μεταγενέστερες έπεμβάσεις, είναι μάλλον γνήσιοι. Μάλιστα οί κανόνες όλοι τής Σαρδικής πολύ ενωρίς στήν Ρώμη συνδέθηκαν έπίτηδες ή άπό λάθος μέ τούς κανόνες τής Νίκαιας καί κυκλοφορούσαν ώς νικαϊκοί, δηλαδή μέ αυξημένο κΰρος. Σύμφωνα, λοιπόν, μέ τούς κανόνες 35, όταν ένας επίσκοπος καταδικαστεί άπό τοπική σύνοδο, δικαιούται, εφόσον έχει σοβαρούς λόγους, νά προσφύγει στόν επίσκοπο Ρώμης. Αύτός έξετάζει τήν υπόθεση καί άν κρίνει σκόπιμο άναπέμπει τήν ύπόθεση στήν τοπική σύνοδο, ή όποία κρίνει έκ νέου. Οί κανόνες αυτοί δέν θεσμοθετούν γιά τόν Ρώμης τό έκκλητον, τό δικαίωμα δηλαδή νά δέχεται έφεση καί νά κρίνει αύτός σέ δεύτερο βαθμό. Τοΰ δίνουν όμως γιά πρώτη φορά τήν ευχέρεια ν’ Αποφασίζει αύτός, εάν μιά ύπόθεση θά έπανακριθεΐ ή δχι άπό τό φυσικό της δικαστήριο, δηλ. τήν τοπική σύνοδο. Τήν εύχέρεια πάντως αύτή, πού δέν είναι σύμφωνη πρός τόν κανόνα 6 τής Α' Οίκουμ. Συνόδου, έρμήνευσαν οί ρωμαϊκοί έκκλησιαστικοί κύκλοι ώς στηρικτική του ρωμαϊκού πρωτείου, μολονότι στην πράξη τής ίδιας τής Δύσεως δεν έφαρμόστηκε, δπως δείχνει καί ή περίπτωση τής συνόδου τού 418 στην Καρθαγένη, δπου οί συνοδικοί δεν αναγνώρισαν ανάλογες άξιώσεις τού Ρώμης, άλλ’ έπέμειναν οί κρίσεις νά όριστικοποιοϋνται στην τοπική σύνοδο. Γενικότερα οί κανόνες αύτοί δεν προϋποθέτουν παλαιότερο έθος καί ήχοϋν άνάρμοστα στην έποχή, όπότε μάλιστα οί εκπρόσωποι τού Ρώμης στίς συνόδους δχι μόνο δέν προεδρεύουν, άλλ’ ούτε καί παίζουν ρόλο άποφάσιστικό. Οί κανόνες 35 κατανοοϋνται στό πλαίσιο τής εποχής, στην οποία έπικρατοΰσε σύγχυση. Τότε οί δρθόδοξοι δυτικοί καί άνατολικοί ζητούσαν κάποιο έρεισμα γιά την επανεξέταση άπό σύνοδο τού θέματος τού Μ. ’Αθανασίου. Δέν είναι τυχαίο μάλιστα ότι έφαρμόστηκαν οί κανόνες αύτοί στην ’Ανατολή πάλι σέ μιά έποχή συγχύσεως καί άνωμαλιών, δηλ. στήν έποχή τού Φωτίου. Καί τότε όμως, δταν έπιτεύχτηκε κοινή σύνοδος (880) ανατολικών καί δυτικών, άποφασίστηκε δ,τι καί στήν Καρθαγένη, δηλ. οί όριστικές κρίσεις δλων τών θεμάτων τελείωναν στήν τοπική σύνοδο.
Κείμενα άνατολικών:
Επιστολή άνατολικών καί σύμβολο. Δικαιολογούσαν πρός τίς Εκκλησίες τήν άποχώρησή τους καί γιατί δ ’Αθανάσιος καί ό Μάρκελλος καλώς είχαν καταδικαστεί. Πρόσθεταν καί σύμβολο< πίστεως, τό όποιο μάλιστα ήταν ουσιαστικά έκεΐνο πού τό 341 έστειλαν άπό τήν ’Αντιόχεια στά Τρέ βιρα, δηλ. τό τέταρτο σύμβολο ’Αντιόχειας, άρκετά ούδέτερο (χωρίς άνα φορά τού δρου ουσία καί μέ καταδίκη τής φράσεως «ήν δτε ούκ ήν» ό Υιός).
Κύκλος πασχάλιος. ’Ασχολήθηκαν καί μέ τόν έορτασμό τού Πάσχα.
Κείμενα δυτικών:
Έπιστολαί τών συνοδικών τής Σαρδικής Τοϊς άπανταχον έπισκόποις της καθολικής Εκκλησίας καί Πρεσβντέροις Εκκλησίας ’Αλεξάνδρειάς. Σώθηκαν στήν έλληνική άπό τόν ’Αθανάσιο (’Απολογητικός Β' 3750: ΒΕΠ 31, 70-90) καί, ή πρώτη μόνο, άπό τόν Θεοδώρητο (Έκκλησ. ιστορία
Έπιστολαί τών συνοδικών τής Σαρδικής Ad universas Ecclesias (καί έλ ληνικά), Ad Julium papam, Ad Mareoticas ecclesias καί Ad Constantium imperatorem. ’Επιστολή προσωπική τών Όσιου Κορδούης καί Πρωτογένη Σαρδικής Ad Julium papam. Σώθηκαν σέ λατινικές πηγές καί δή άπό τόν Ίλάριο Poitiers. Στήν λατινική περιέργως σώθηκαν καί δύο ’Επιστολές τού ’Αθανασίου (άπό τήν σύνοδο αύτή) πρός τόν κλήρο ’Αλεξάνδρειάς καί πρός τήν ’Εκκλησία Μαρεώτιδας.
Κανόνες 21. Ή σύνοδος άσχολήθηκε μέ την σύνταξη καί κανόνων, πού άφορούσαν τούς έπισκόπους καί δη την άπόδοση δικαιοσύνης εις αύτούς καί τό άμετάθετό τους. Φαίνεται ότι έξ Αρχής συντάχτηκαν καί στην έλλη νική καί στην λατινική. Τά δύο κείμενα έχουν διαφορές, πού δημιουργούν προβλήματα Απόλυτης γνησιότητάς τους.

Πρώτη εισαγωγή  και δημοσίευση κειμένων  στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο
ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑ Α΄   ΣΤΥΛ.ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Η  επεξεργασία, επιμέλεια  μορφοποίηση  κειμένου  και εικόνων έγινε από τον Ν.Β.Β
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο, για μη εμπορικούς σκοπούς με αναφορά πηγής το Ιστολόγιο:
©  ΠΗΔΑΛΙΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
http://www.alavastron.net/

Kindly Bookmark this Post using your favorite Bookmarking service: