ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Συμπέρασμα
ΠΩΣ ΚΑΤΑΦΕΡΑΝ ΑΥΤΕΣ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΥ φόρεσαν την πορφύρα να αφήσουν την ιδιαίτερη σφραγίδα τους στο Βυζάντιο; Το επίτευγμά τους θέτει ερωτήματα για τον ρόλο που διαδραμάτιζαν οι αυτοκράτειρες στην κυβέρνηση. Χρειαζόμαστε μια συστηματικότερη κατανόηση της αυτοκρατορικής ισχύος των γυναικών, του τρόπου που χειρίζονταν το υψηλό τους αξίωμα και της ενδεχόμενης κατάχρησης εξουσίας όταν οι γυναίκες βρίσκονταν «πίσω» από τον θρόνο. Όταν τους δίνεται η ευκαιρία να ασκήσουν εξουσία για λογαριασμό τους, όπως ελπίζω ότι απέδειξα, οι γυναίκες είναι εξίσου αποτελεσματικές με τους άνδρες. Το ζήτημα είναι, ωστόσο, κάτω από ποιες συνθήκες κατορθώνουν να οικειοποιηθούν την αυτοκρατορική εξουσία για λογαριασμό τους. Και για να το θέσουμε με τη βυζαντινή ορολογία, πώς οι γυναίκες που θεωρούνταν προσωποποιήσεις της Εύας μετατρέπονταν σε Αδάμ;
Όπως υπογράμμισα πολλές φορές στις προηγούμενες σελίδες, όλες οι κοινωνίες κατασκευάζουν γενετικές ταυτότητες τις οποίες αποδίδουν σε άνδρες και σε γυναίκες. Για τις Βυζαντινές γυναίκες, οι ρόλοι της θυγατέρας, της συζύγου, της μητέρας και της χήρας αναπροσαρμόζονταν από κάθε γενιά σύμφωνα με τα εκάστοτε κοινωνικά πρότυπα και τις κυρίαρχες προσδοκίες. Βέβαια, τα «πρότυπα»
και οι «προσδοκίες» ορίζονται από την αρσενική εξουσία που υπαγορεύει την κατάλληλη συμπεριφορά των γυναικών σε όλα τα στάδια της ζωής τους. Επί αιώνες οι Πατέρες της Εκκλησίας, οι θεολόγοι, οι μοναστικοί ηγέτες και οι νομοθέτες όλοι άνδρες εφάρμοζαν αυτή τη διαδικασία που οριοθετεί την επιτρεπτή συμπεριφορά των γυναικών. Παρόμοιες διαδικασίες παρατηρούνται στις μεσαιωνικές δυτικές κοινωνίες και στον πρώιμο ισλαμικό κόσμο. Ο αποφασιστικός έλεγχος των γυναικών έχει τις ρίζες του στη γονιμότητά τους, αφού μόνον αυτή μπορεί να εξασφαλίσει την επιβίωση της κοινωνικής ομάδας, της φυλής, της πάτριάς, του κράτους και του έθνους. Ωστόσο από τα πρώτα κιόλας χριστιανικά χρόνια, οι άνδρες αντιλαμβάνονταν την ανάγκη να ρυθμίσουν τη ζωή των γυναικών που αφιερώνονταν στον Χριστό και απαρνούνταν τον φυσιολογικό αναπαραγωγικό τους ρόλο. Έτσι είτε επέλεγαν να μην παντρευτούν και να μην κάνουν παιδιά είτε ακολουθούσαν τον φυσιολογικό δρόμο, οι Βυζαντινές εκπαιδεύονταν σύμφωνα με τα κοινωνικά πρότυπα που επέβαλλαν οι άρρενες συγγενείς τους. Αυτά τα πρότυπα ενισχύονταν με νομικές ρυθμίσεις και εδραιώνονταν με θεσμούς, όπως τα γυναικεία μοναστήρια.
Έχοντας υπόψη το βάρος και την έκταση των φυλετικών ρόλων, η επιρροή που άσκησαν η Ειρήνη, η Ευφροσύνη και η Θεοδώρα είναι ασυνήθιστη. Στο Βυζάντιο του Η' και του Θ' αιώνα όλες οι γυναίκες, ακόμη και εκείνες που βρίσκονταν στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας, δεσμεύονταν από τους ίδιους περιορισμούς περί αποδεκτής, καλής ή αξιέπαινης συμπεριφοράς. Η τύφλωση ενός γιου, ακραίο οπωσδήποτε παράδειγμα, είναι απαράδεκτη. Ωστόσο ο Κάρολος ο Φαλακρός διέπραξε την ίδια φρικαλεότητα όπως και η Ειρήνη και όμως ξεπέρασε τη θεολογική και πιθανότατα την κοινωνική κατακραυγή. Υπάρχουν λοιπόν καταστάσεις όπου ακόμη και οι πιο «αφύσικες» πράξεις γίνονται αποδεκτές. Εδώ βρίσκεται το κλειδί γι’ αυτό τον ανώμαλο συνδυασμό κοινωνικών προτύπων και εκτάκτων εξαιρέσεων, που ίσως μας βοηθήσει να εξηγήσουμε πώς οι τρεις αυτοκράτειρές μας πέτυχαν τους στόχους τους και κατόρθωσαν να διαρρήξουν τα όρια εντός των οποίων όφειλαν, ως αυτοκράτειρες, να ενεργούν.
Προκειμένου να αποκτήσουν τις δεξιότητες, την αποφασιστικότητα και τα μέσα για να αντεπεξέλθουν στις ανάγκες του ρόλου τους, προφανώς βρήκαν διεξόδους στα χάσματα της βυζαντινής κοινωνίας απ’ όπου μπόρεσαν να αντλήσουν: διέξοδοι που συνέτειναν στη νομιμοποίηση της ασυνήθιστης συμπεριφοράς τους, ενώ παράλληλα ενέπνευσαν και ενθάρρυναν τις φιλοδοξίες τους. Αυτές οι διέξοδοι που θα τις ονομάσω «η θηλυκή αυτοκρατορική εκδοχή» πράγματι βρίσκονται σε μια πλούσια φλέβα από παραδόσεις, μύθους, σύμβολα, εικόνες και έθιμα. Εκεί εκδηλώνεται μια σχέση ανάμεσα στις γυναίκες με την εξουσία και τη δύναμη, όπου ο ρόλος τους είναι φυσικά υποδεέστερος και υποστηρικτικός αλλά αναμφίβολα αυτοκρατορικός.1
Μπορούμε να ξεχωρίσουμε τρία δυναμικά ρεύματα αυτής της θηλυκής αυτοκρατορικής εκδοχής. Το πρώτο βρίσκεται στη μετάβαση, την εποχή της 'Υστερης Αρχαιότητας, από τη ρωμαϊκή στη χριστιανική κοινωνία, με την εισαγωγή της Παρθένου ως νεωτερικού συμβόλου της αξίας της μητρότητας στο πλαίσιο ενός περιβάλλοντος όπου οπτικά κυριαρχούν τα ειδωλολατρικά μνημεία. Αναπτύσσεται συμβιωτικά με τις αυτοκρατορικές και τις αστικές τελετές σε μια πανίσχυρη καινούργια λατρεία. Το δεύτερο ανιχνεύεται στη διαδικασία προσαρμογής των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών δομών, προκειμένου να διευκολυνθούν οι ανάγκες της δυναστείας και οι αξιώσεις της κληρονομικής ηγεμονίας που μεταβιβάζεται υποχρεωτικά μέσω των γυναικών. Το τρίτο, και ίσως πιο κρίσιμο στοιχείο, έγκειται στην ανάπτυξη της Νέας Ρώμης, της Κωνσταντινούπολης, όπου ο αυτοκρατορικός και ο δημόσιος χώρος, οι δομές και τα τελετουργικά της Αυλής χωρίς να λησμονούμε, όπως είδαμε, την ύπαρξη ενός τρίτου φύλου, των ευνούχων, τους οποίους οι γυναίκες μπορούσαν να διοικούν επέτρεψαν στις γυναίκες της κυβερνώσας οικογένειας να οικειοποιηθούν νέους ρόλους.
Μέσω της διασταύρωσης διαφόρων στοιχείων αυτών των τριών ρευμάτων, το θηλυκό στοιχείο συνδέεται συχνά με την αυτοκρατορική εξουσία. Πρόκειται περισσότερο για ένα ασυνεχές φαινόμενο παρά για κάποια συστηματική διεργασία. Φαίνεται ωστόσο ότι νομιμοποίησε την πρόσβαση των γυναικών σε μια αυταρχική χρήση της εξουσίας, ενώ παράλληλα αποκάλυψε και διατήρησε χώρους (πολιτικούς, γεωγραφικούς και φαντασιακούς) τους οποίους μπορούσαν να χρησιμοποιούν οι γυναίκες. Δεν ενθάρρυνε αλλά ούτε εμπόδισε αυτή την πρόσβαση. Αυτό που μάλλον συνέβη είναι ότι, κάτω από έκτακτες περιστάσεις, ανάλογα ιστορικά προηγούμενα επέτρεψαν στις γυναίκες αυτοκράτειρες να εκμεταλλευθούν τις δυνάμεις τους υιοθετώντας «αρσενικούς» τρόπους μέσα στην αυτοκρατορική Αυλή, αλλά και στο ευρύτερο πλαίσιο της βυζαντινής κοινωνίας.
Επιπλέον, υπήρχαν οι ιστορίες των προηγούμενων αυτοκρατορισσών των οποίων η επιρροή είχε μεταβάλει το Βυζάντιο. Οι αφηγήσεις για τα κατορθώματά τους πιθανότατα ενέπνευσαν μια μέθοδο ερμηνείας του υψηλού κύρους μιας αυτοκράτειρας. Πράγματι τα βιώματα μιας αυτοκράτειρας του πρώιμου Μεσαίωνα δεν είναι δυνατόν να διαχωριστούν από τις προγόνους της της Ύστερης Αρχαιότητας. Η όλη αυλική διαδικασία, από την τελετή της ενθρόνισης μέχρι τα τελετουργικά της κηδείας, οικοδομήθηκε πάνω σε μια μακραίωνη κληρονομιά που διατηρούνταν ζωντανή και ανανεωνόταν από κάθε γενιά αξιωματούχων αφοσιωμένων στη διατήρηση της παράδοσης. Τα ιστορικά προηγούμενα επέτρεπαν την άσκηση νόμιμης ηγεμονίας όσο και έμμεσης εξουσίας.2
Πρώτη εισαγωγή και δημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Η επεξεργασία, επιμέλεια μορφοποίηση κειμένου και εικόνων έγινε από τον Ν.Β.Β
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο, για μη εμπορικούς σκοπούς με αναφορά πηγής το Ιστολόγιο:
© ΠΗΔΑΛΙΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
http://www.alavastron.net/
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου