ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ:
ΘΕΟΔΩΡΑ ΠΗΓΕΣ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Η ΘΕΟΔΩΡΑ ΕΙΝΑΙ Η ΜΟΝΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΕΣ ΜΑΣ για την οποία υπάρχει μια αληθινή βιογραφία. Επιτέλους, ίσως σκεφτείτε, μια βυζαντινή πηγή αφιερωμένη σε μια από τις «γυναίκες μας στην πορφύρα», έστω και αν γράφτηκε κάμποσο καιρό μετά τον θάνατό της από κάποιον άγνωστο συγγραφέα. Οι περισσότερες μεσαιωνικές ιστορίες παραμένουν ανώνυμες και συχνά γράφονταν πολύ μετά τον θάνατο των προσωπικοτήτων που αφορούσαν. Αυτό το κείμενο θα έπρεπε λοιπόν να μας προμηθεύει με μια πιο αξιόπιστη βάση για την έρευνά μας από ό,τι διαθέτουμε για την Ειρήνη όσο και για την Ευφροσύνη. Δυστυχώς, τα πράγματα δεν είναι έτσι. Ο συγγραφέας του Βίου έχει έναν συγκεκριμένο σκοπό και αυτός δεν είναι η σοβαρή ιστορική καταγραφή του ρόλου της Θεοδώρας στο Βυζάντιο του Θ' αιώνα. Τον ενδιαφέρει να δείξει πώς η Θεοδώρα έγινε αγία όταν αναστήλωσε τις εικόνες στην τιμητική τους θέση στη βυζαντινή Εκκλησία. Συνεπώς ασχο- λείται μόνο με εκείνο το τμήμα της ζωής της που συντελεί στην τεκμηρίωση του εικονολατρικού ρόλου της.Επιπλέον, ο ανώνυμος συγγραφέας ακολουθεί τους κανόνες ενός αυτοκρατορικού βασιλικού λόγου, προσαρμόζοντας ένα ρητορικό είδος που χρησιμοποιείτο για την εξύμνηση των αυ- τοκρατόρων σε μια εξαιρετική γυναίκα.
Σύμφωνα με αυτό το λογοτεχνικό πρότυπο, που είχε καθιερωθεί τον Δ' μ.Χ. αιώνα από τον Μένανδρο, τον εύστοχα επονομασθέντα Ρήτορα, υπάρχουν συγκεκριμένες πτυχές της ζωής του εξυμνούμενου που πρέπει να καλυφτούν: περιοχή καταγωγής, οικογένεια,γέννηση και ανατροφή, χαρακτήρας, επιτεύγματα, δράση (συνήθως πόλεμος και ειρήνη), περιουσία, σύγκριση με άλλους, θάνατος και επίλογος. Νωρίτερα τον Θ' αιώνα ο Νικήτας επέ- δειξε παρόμοια γνώση του είδους συγγράφοντας τον Βίο του παππού του Φιλάρετου (βλ. κεφάλαιο 3). Παρά τους μορφο- λογικούς περιορισμούς, αυτή η αφήγηση έπρεπε να παρέχει πληροφορίες για τη Θεοδώρα.Ωστόσο δεν είναι αυτή η περίπτωση, κάτι που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στο ότι η Θεοδώρα χρησιμεύει ως συμβολικός κρίκος ανάμεσα στην κακή δυναστεία του Αμορίου (που είχε ιδρυθεί από τον Μιχαήλ Β', εδραιώθηκε από τον αμαρτωλό αιρετικό και εικονομάχο Θεόφιλο και διακόπηκε δίκαια με τον θάνατο του Μιχαήλ Γ') και την καινούργια δυναστεία που ιδρύθηκε από τον Βασίλειο Α' το 867. Ο συγγραφέας, που συνέταξε τον Βίο της Θεοδώρας υπό τη βασιλεία του ή αργότερα υπό τον υιό του Λέοντα ΣΤ', είναι υποχρεωμένος να συ- γκαλύψει το παρελθόν του Βασιλείου, να εξυμνήσει τα κατορθώματα της δυναστείας του και να καταδείξει τα θρησκευτικά σφάλματα και την κακοδιοίκηση της προηγούμενης δυναστείας.Ο συγγραφέας, που δεν γνώριζε παρά ελάχιστα για την καταγωγή της Θεοδώρας, δίνει πολύ λιγότερη σημασία στη γέννηση και την ανατροφή της απ’ όσο στα επιτεύγματά της. Σε αυτό το πλαίσιο προβάλλει τον ηθικό χαρακτήρα της Θεοδώρας, την πεμπτουσία των αυτοκρατορικών της χαρισμάτων και τις εξαιρετικές αρετές της που κατέστησαν αδιαφιλονίκητη την επιλογή της για τον ρόλο της αυτοκράτειρας. Αφού πρώτα αποδεικνύει ότι έγινε οσία, τόσο αφοσιωμένη και ατα- λάντευτη Χριστιανή, ο συγγραφέας προχωράει σε μια περιγραφή του γάμου της με τον αυτοκράτορα Θεόφιλο. Η ηθική υπεροχή της εξασφαλίζεται χάρη στην αφοσίωσή της στις εικόνες, ενώ εκείνος παραμένει αιρετικός, ανήμπορος να απορ- ρίψει τις εικονομαχικές αρχές του πατέρα του και του δασκάλου του, του Ιωάννη Γραμματικού. Η Θεοδώρα επιδίδεται στην άγια δραστηριότητά της, προκειμένου να ανατρέψει την εικονομαχία του συζύγου της και να αποκαταστήσει τις εικόνες στη λατρευτική τους θέση στην Εκκλησία. Εκεί που ένας άνδρας θα έπρεπε να επαινεθεί για τις στρατιωτικές του νίκες και τη φιλανθρωπική του δράση, η Θεοδώρα επιτυγχάνει όλα αυτά και ακόμη περισσότερα χάρη στις ανυπέρβλητες αρετές της που καθρεφτίζονται στην απόφασή της να καταδικάσει και να ξεριζώσει την αίρεση της εικονομαχίας. Έτσι η συγκεκριμένη βιογραφική πηγή καταλήγει σε μια σύνθετη αφήγηση που έχει ως στόχο να αναδείξει μια ορισμένη πλευρά της αυτοκράτειρας.Και άλλες αφηγήσεις για την οικογένεια και τη ζωή της Θεοδώρας, οι οποίες διασώζονται σε ιστορίες που συντέθηκαν αργότερα από τον προαναφερθέντα Βίο, πάσχουν από τις ίδιες διαστρεβλώσεις. Αρκετές εστιάζουν λιγότερο στη Θεοδώρα και περισσότερο στον Θεόφιλο που τον παρουσιάζουν με τα με- λανότερα χρώματα. Έτσι λοιπόν, ενώ συγγραφείς που είναι γνωστοί ως ο Συνεχιστής του Γεωργίου του Μοναχού, ο Λέων ο Γραμματικός και ο Συμεών ο μάγιστρος χρησιμοποιούν το υλικό που εμπεριέχεται στον Βίο, ωστόσο έχουν έναν καινούργιο στόχο: τη δημιουργία ενός αρνητικού πορτραίτου του εικονομάχου αυτοκράτορα. Το ύφος τους είναι υβριστικό, ενώ αντίθετα ο Βίος είναι απροκάλυπτα εγκωμιαστικός. Αποκαλύπτοντας αυτές τις βασικές λειτουργίες, οι οποίες συχνά είναι καλά μεταμφιεσμένες κάτω από τη μορφή του λογοτεχνικού είδους που ακολουθούν, μπορούμε ενδεχομένως να σταθμίσουμε τι είναι κρίσιμο και τι όχι και να εντοπίσουμε τις ενσωματωμένες προκαταλήψεις. Όμως είναι δύσκολο να μάθουμε οτιδήποτε αξιόπιστο για τη Θεοδώρα από πηγές που έχουν γραφτεί για να υπηρετήσουν ειδικούς σκοπούς.
Από τις μη-ελληνικές, αναδύεται η διαφορετική εικόνα μιας αυτοκράτειρας που είναι αφοσιωμένη σύζυγος και αργότερα μια θεληματική αυτοκρατορική χήρα. Μια αραβική αφήγηση σχετικά με την Αυλή του Θεόφιλου, γραμμένη από έναν διπλωμάτη της μουσουλμανικής Ισπανίας, σώθηκε εντελώς τυχαία σε μια μετάφραση - το πρωτότυπο έχει χαθεί. Στις αραβικές πηγές (συχνά αρκετά μεταγενέστερες) σώζονται επίσης λεπτομερέστερες περιγραφές των μουσουλμανικών νικών στους τακτικούς βυζαντινο-αραβικούς πολέμους των μέσων του Θ' αιώνα απ’ ό,τι στις ελληνικές. Οι Βυζαντινοί είναι προφανές ότι δεν ήταν ιδιαιτέρως πρόθυμοι να καταγράφουν τις ήττες τους με λεπτομέρειες. Η διπλωματική αλληλογραφία ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη, στη Ρώμη και στα κέντρα της Καρολίνειας εξουσίας στη Δύση περιέχει αρκετές πληροφορίες στα λατινικά, όπως η επιστολή του πάπα Νικολάου Α' προς τη Θεοδώρα. Όμως αυτή η ελάχιστη τεκμηρίωση δεν μπορεί να θεμελιώσει επαρκώς μια βιογραφία.
Ευτυχώς, ο κεντρικός ρόλος της αυτοκράτειρας στην ανα- στήλωση των εικόνων τονίζεται σε αρκετά κείμενα της εποχής της που τα συνέταξαν εικονολάτρες άγιοι και ήρωες, όπως ο πατριάρχης Μεθόδιος και ο Θεοφάνης γραπτός. Παρότι το Συνοδικόν της Ορθοδοξίας δεν σώζεται στην αρχική του μορφή του 843, η αναμνηστική λειτουργία για την ανατροπή της εικονομαχίας και την επαναφορά των ιερών εικόνων περιέχει αρκετές πληροφορίες για το γεγονός. Όπως και στον Βίο της Θεοδώρας, έτσι και εδώ υπογραμμίζονται οι εικονολατρικές αρχές της. Παρ’ όλα αυτά, για τη Θεοδώρα διαθέτουμε περισσότερα στοιχεία απ’ ό,τι για τις άλλες δύο γυναίκες ηγεμόνες. Ωστόσο σύγχρονοι ιστορικοί έχουν ερμηνεύσει τα διαθέσιμα στοιχεία από μια ιδιαιτέρως φορτισμένη φυλετικά σκοπιά. Χτυπητό παράδειγμα αποτελεί η τάση να αγνοείται η συνεισφορά της Θεοδώρας στην αναστήλωση των εικόνων, τάση που απαντά στο Oxford Dictionary of Byzantium του 1995, (λήμμα: Θρίαμβος της Ορθοδοξίας, τόμ. III, σελ. 2.122-2.123), όπου αναφέρεται ότι ο ευνούχος Θεόκτιστος «έκαμψε την απροθυμία της αυτοκράτειρας» να αποκαταστήσει τις εικόνες συγχωρώντας τον Θεόφιλο, ρύθμισε τα της εκθρόνισης του
πατριάρχη και την αντικατάστασή του από τον Μεθόδιο και συγκάλεσε όλες τις προκαταρκτικές συνελεύσεις για να λη- φθούν αποφάσεις επί της ακολουθητέας διαδικασίας, μερικές μάλιστα στο σπίτι του (πράγμα σωστό), και σε γενικές γραμμές ήταν εκείνος που διηύθυνε την όλη υπόθεση. Χωρίς να αμφισβητούμε ότι ο Θεόκτιστος έπαιζε ρόλο-κλειδί στον Θρίαμβο της Ορθοδοξίας, μας φαίνεται υπερβολικό να αποδίδεται στη δική του πρωτοβουλία ολόκληρο το σχέδιο. Οι ίδιες πηγές επιδέχονται και μιαν άλλη ανάγνωση - ότι δηλαδή η Θεοδώρα ενδιαφερόταν και από τη δική της μεριά για την αποκατάσταση των ιερών εικόνων. Συνεπώς το παρόν κεφάλαιο θέτει συγκεκριμένα προβλήματα ερμηνείας. Ανάμεσα στη Σκύλλα των αφηγήσεων του Γ αιώνα που μεταμορφώνουν τη Θεοδώρα σε αγία και τη Χάρυβδη των σύγχρονων (ανδρών) ιστορικών που δεν αποδέχονται τους παραπάνω ισχυρισμούς και αντίθετα προβάλλουν τον ρόλο των ανδρών συγγενών και συμβούλων της, ανοίγεται ένα επικίνδυνο χάσμα. Διαπλέοντας τα ισχυρά ρεύματα και τα ύπουλα αντιμάμαλα, προσπάθησα να τεκμηριώσω μια άποψη η οποία αφήνει περιθώρια για τον δικό της ρόλο χωρίς να την καθιστά υπόδειγμα αρετής.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Α. Μαρκόπουλος, αΒίος της αυτοκράτειρας Θεοδώρας (BHG 1731)», Σύμμεικτα 5 (1983), σελ. 249-285, παράγρ. 2, σελ. 257· Life of Theodora, μτφ. Martha Ρ. Vinson, στο Byzantine Defenders of Images, σελ. 362.
2. Costantino Porfirogenito, De Thematibus, επιμ. A. Pertusi (Βατικανό, 1952), σελ. 72, 136-137, όπου αναφέρεται ότι αποτελούσε τμήμα του Θέματος των Βουκελλαρίων αλλά η περιοχή γύρω από τη Γάγγρα, απ’ όπου καταγόταν ο Φιλάρετος και η οικογένειά του, ανήκε προηγουμένως στο Θέμα των Αρμενιακών. Κ. Belke, Paphlagonien und Honorias. Tabula Imperii Byzantini, τόμ. 9 (Βιένη, 1996), σελ. 73-74· Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 222-223.
3. Ο κατεπάνω της Παφλαγονίας αργότερα βοήθησε έναν επίσημο απεσταλμένο της Κωνσταντινούπολης να περάσει από την Κριμαία και να ανέβει βόρεια στον ποταμό Δον, σε μια τοποθεσία όπου οικοδομήθηκε το κάστρο του Σαρκέλ- βλ. Th Syn, σελ. 123.
4. Ο Βίος του Γεωργίου από την Άμαστρι αφήνει να εννοηθεί ότι οι Ρως παρουσιάστηκαν σαν ένας νέος και υπερβολικά επίφοβος εχθρός πριν από το 842· βλ. S. Franklin και J. Shepard, The Emergence of Rus 750-1200 (Λονδίνο, 1996), σελ. 27-31.
5. O Paul Magdalino, uPaphlagonians in Byzantine high society», στο Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (Αθήνα, 1998), σελ. 141- 150, ανιχνεύει αυτό το χαρακτηριστικό των κατοίκων της Παφλαγονίας στις αρχές του I' αιώνα, όταν μια σειρά ευνούχων από την περιοχή αρχίζουν να διακρίνονται σε υψηλά αξιώματα στην πρωτεύουσα.
6. D. Papachryssanthou, aLa Vie du patrice Nicetas, un con- fesseur du deuxieme iconoclasme», TM 3 (1986), σελ. 309-351. Περιλαμβάνεται το σύντομο Συναξάριον το οποίο αναγιγνώσκεται την ημέρα της ονομαστικής του εορτής, πράγμα που πιθανόν να σημαίνει ότι η οικογένειά του συνδεόταν με την αυτοκράτειρα Ειρήνη. Γι’ αυτή την προβληματική σχέση που στρέφεται γύρω από τη φράση «ο συγγενής», βλ. F. Winkel- mann, Quellenstudien zur Herrschenden Klasse von Byzanz im 8. und 9. Jahrhundert (Βερολίνο, 1987), σελ. 184.
7. Φυσικά, ευνούχοι υπήρχαν και σε πολλά άλλα μέρη, πολλές φορές για ιατρικούς λόγους. Ένα ελαφρώς μεταγενέστερο παράδειγμα σώζεται στις Πράξεις του Δαβίδ... (που πι
θανόν γράφτηκαν μετά το 863): ένας ντόπιος από το νησί της Αφουσίας, όπου είχε εξοριστεί ο νεότερος αδελφός τού Δαβίδ, ο Συμεών, το 838 περίπου, παρουσίασε τον μικρότερο γιο του στον άγιο και τον ικέτευε να τον ευνουχίσει. Το αγόρι υπέφερε εξαιτίας μιας μεγάλης κήλης που κρεμόταν μέχρι τα γόνατά του και ο πατέρας ήθελε ο άγιος να ευλογήσει την επέμβαση. Χάρη στις εκκλήσεις του Συμεών στον Κύριο, «τον ιατρό των πάντων», ο όγκος συρρικνώθηκε και η πρησμένη μάζα αποκαταστάθηκε στη φυσική της κατάσταση, παράγρ. 24, σελ. 205-206. Βλ. Κ. Ringrose, Transcendent Lives, Eunuchs and the Construction of Gender in Byzantium (Σικάγο, υπό έκδοση).
8. O Winkelmann, Quellenstudien, σελ. 116, επισημαίνει τη δυσκολία να ξεχωρίσουμε τους αρκετούς αξιωματούχους πατρικίους που φέρουν το όνομα Νικήτας και οι οποίοι έδρασαν την εποχή της Ειρήνης. Στο ίδιο, σελ. 155, σχετικά με τον στρατηγό της Σικελίας που έκτισε τον ναό της Αγίας Ευφημίας: «επίκλεν Μονομάχου»· βλ. επίσης F. Halkin, Euphemie de Chalcedoine (Βριξέλες, 1965), σελ. 104. Δεν είναι σαφές αν πρόκειται για τον ίδιο Νικήτα, τον στρατηγό της Σικελίας μεταξύ 797-799, ο οποίος είχε τιμηθεί με ένα μέρος από τα λείψανα της αγίας το 797.
9. Ο Θεοφάνης, AM 6295, de Boor I, σελ. 477, δίνει τη γεωγραφική προέλευση χωρίς ωστόσο να αναφέρει την κοινωνική του θέση ως ευνούχου- ο Κεδρηνός, τόμ. II, σελ. 29, ισχυρίζεται πως το επίθετό του ήταν Κλάκας, αλλά βλ. Winkelmann, Quellenstudien, σελ. 1 57. Στη διάρκεια της επίσκεψής του στον άγιο Ιωαννίκιο, κατά την οποία συνοδεύεται από έναν άλλο αξιωματούχο ευνούχο του Θεόφιλου, γίνονται δεκτοί ως εξαιρετικά διακεκριμένοι επισκέπτες και αμέσως προβαίνουν σε παράκληση προς την αυτοκράτειρα Θεοδώρα- βλ. Life of Ioannikios, στο Byzantine Defenders of Images, σελ. 328-329.
10. H Vita είναι η μόνη που αναφέρει το όνομα που υιοθέτησε, Θεοκτίστη, ενώ το όνομα Φλώρινα καταγράφεται στις χρονογραφίες.
11. Magdalino, «Paphlagonians», σελ. 142.
12. Σχετικά με την κοινωνική θέση της οικογένειας, ο Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 268-269, ισχυρίζεται ότι διέθετε πολύ καλές διασυνδέσεις, ενώ η Vinson δίνει έμφαση στη γονιμότητα της οικογένειας, βλ. «The Life of Theodora and the Rhetoricof the Byzantine Bride Show», JOB 49 (1999), σελ. 50-51, όπου επιχειρείται μια χρήσιμη σύγκριση με τα παρόμοια προσόντα της Μαρίας της Άμνιας: «Μια γόνιμη κοπέλα που καταγόταν από μια γεροδεμένη και βολικά ταπεινή επαρχιακή ράτσα». Βλ. PmbZ, τόμ. 4, αρ. 4.707 (σχετικά με τον θείο της Μανουήλ) και αρ. 7.286.
1 3. Οι καλές τους πράξεις αναγνωρίζονται ως «οι πρώτες από τις διάσημες ιστορίες σχετικά με την οικογένειά τους», Βίοζ, σελ. 258· Life of Theodora, σελ. 363.
14. Η Vinson έχει ταυτίσει τους υπαινιγμούς της με παραβολές της Καινής Διαθήκης που παρεμβάλλονται για να τονιστεί η γνώση της των Γραφών «Rhetoric of the Bride Show», σελ. 36.
15. Βλ. D. Afinogenov, «The Bride-show of Theophilos: Some Notes on the Sources», Eranos 95 (1997), σελ. 10-18, ιδίως 11. To απόσπασμα αποδίδεται σε διάφορους συγγραφείς του Δ' ή του πρώιμου Ε' αιώνα, τον Πρόκλο, τον Ψευδο-Χρυσό- στομο και τον Γρηγόριο της Νεοκαισάρειας, όπου τα παραπάνω διαμείβονται σε ένα κήρυγμα για τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Περιλαμβανόταν στο Αυτοκρατορικό Μηνολόγιο Β, πράγμα που σημαίνει ότι θα μπορούσε να ήταν γνωστό στους ιστορικούς του Γ αιώνα. Είμαι ευγνώμων στον δρ. Afinogenov για τη συζήτηση που είχαμε επ’ αυτού.
16. Είναι δύσκολο να καθορίσουμε τη σειρά γέννησης των θυγατέρων του ζεύγους, όμως η Αναστασία και η Άννα πρέπει να είναι οι δύο πρώτες σε αυτό το συγκεκριμένο νόμισμα, βλ. Ρ. Grierson, DOC III, σελ. 428, πίν. Γ σελ. 4, πίν. XXII.
17. Sym mag, σελ. 328. Είναι κάτι που δεν καταγράφεται σε καμία από τις προγενέστερες και πλέον αξιόπιστες πηγές για τη Θεοδώρα.
18. Μία ακόμη ένδειξη για το θαλάσσιο εμπόριο της εποχής καταγράφεται στις Πράξεις του Δαβίδ..., παράγρ. 24, όπου κρυφοί εικονολάτρες από την πρωτεύουσα (φιλόχριστοι) στέλνουν ένα φορτηγό πλοίο γεμάτο με προμήθειες σε μοναχούς εξόριστους στη νήσο Αφουσία (σελ. 206-207). Παρότι η ιστορία συνδέεται με ένα θαύμα και πιθανότατα δεν έχει πραγματική βάση, η υπόθεση ότι παρόμοια φορτία στέλνονταν στους εξόριστους εικονολάτρες φαίνεται απολύτως αληθοφανής. Σε πολλές τοποθεσίες ανασκαφών, όπως στην Αθήνα και την Κόρινθο στην Ελλάδα, ή στις Σάρδεις και στην Έφεσο στη Μικρά Ασία, η αξιοσημείωτη απουσία νομισμάτων του 11 και του Η' αιώνα τερματίζεται με την εύρεση νομισμάτων που είχαν κοπεί στη διάρκεια της βασιλείας του Θεόφιλου.
19. Πάτρια III, σελ. 41· Th Syn, σελ. 174, βλ. παρακάτω.
20. Judith Herrin, «The Imperial Feminine in Byzantium», Past and Present 169 (2000), σελ. 3-35, ιδίως 26 σχετικά με τη ζώνη ως είδος μεσαιωνικής επισκληριδίου αναισθησίας.
21. Στις 26 Δεκεμβρίου του 831, Πράξεις του Δαβίδ..., παράγρ. 22, αγγλ. μτφ. σελ. 202, όπου ο θάνατός του χαρακτηρίζεται ως εξαιρετικά τιμητικό δώρο γενεθλίων προς τον Χριστό. Για τα υβριστικά φυλλάδια, βλ. Ν. C. Koutrakou, La pro- pagande imperiale byzantine. Persuasion et reaction (Vllle-Xe siecles) (Αθήνα, 1994), σελ. 132-133.
22. Καμία πατριαρχική πράξη αυτής της περιόδου δεν διασώθηκε- οι νικητές εικονολάτρες φρόντισαν να εξαφανίσουν τα αρχεία των εχθρών τους.
23. C. Van de Vorst, «La translation de S. Theodore Studite et de S. Joseph de Thessalonique», Analecta Bollandiana 32 (1913), σελ. 27-62, ιδίως 46 και 58- Papachryssanthou, «La vie du patrice Nicetas», σελ. 325, παράγρ. 2.
24. Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 297- πρόκειται για
μια υπόθεση που βασίζεται στις συνέπειες του διορισμού του Ιωάννη, υπόθεση ωστόσο αξιόπιστη.
25. Οι στίχοι επαναλαμβάνονται στις Πράξεις του Δαβίδ..., παράγρ. 23, αγγλ. μτφ. σελ. 204· Γεώργιος ο Μοναχός, σελ. 807 (vitae imperatorum recentiorum)· βλ. Margaret Mullett, «Writing in early medieaval Byzantium», στο The Uses of Literacy in Early Medieaval Europe, επιμ. Rosamund McKitterick (Καίμπριτζ, 1990), σελ. 156-185.
26. Πάτρια III, σελ. 4Γ A. Berger, Untersuchungen zu den Patria Konstantinoupoleos (Βόνη, 1988), σελ. 441: πρόκειται για τα λουτρά του Δαγισθείου, και ο έμβολος, ένα προστώο.
27. Πάτρια III, σελ. 155· σε ένα άλλο λήμμα ο ναός του Αγίου Παντελεήμονος αποδίδεται στη «Θεοδώρα, σύζυγο Ιουστινιανού, όταν ήρθε από την Παφλαγονία» (στο ίδιο, σελ. 93). Ο εν λόγω γεωγραφικός συσχετισμός επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για τη δική μας Θεοδώρα και όχι την αυτοκράτει- ρα του ΣΤ' αιώνα, παρά την άποψη του Ρ. Magdalino, Constantinople niedievale (Παρίσι, 1996), σελ. 21 σημ. 26- βλ. Berger, Untersuchungen, σελ. 689.
28. A. Ricci, «The road from Baghdad to Byzantium and the case of the Bryas palace in Istanbul», στο Byzantium in the Ninth Century. Dead or Alive?, επιμ. L. Brubaker (Άλντερ- σοτ, 1998), σελ. 1 31-149· P. Magdalino, «The road to Baghdad in the thought-world of ninth-century Byzantium», στο ίδιο, σελ. 195-213.
29. Πάτρια III, σελ. 65· Magdalino, Constantinople niedievale, σελ. 46-47· C. Mango, Le developpement urbain de Constantinople (iVe-VH siecles) (Παρίσι, 1990), σελ. 17-18.
30. Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 322-323.
31. DC I, σελ. 507· Κωνσταντίνος Z' Πορφυρογέννητος, Τρεις Πραγματείαι περί αυτοκρατορικών στρατιωτικών εκστρατειών, επιμ. και μτφ. JohnF. Haldon (Βιένη, 1990), κείμενο C, στίχοι 808-884, σελ. 146-151 και σημειώσεις, 285-293, με την προτεινόμενη χρονολογία του 837. Βλ. Michael Mc-
Cormick, Eternal Victory (Καίμπριτζ, 1986), σελ. 146-150 Marie-France Auzepy, «Les deplacements de Γ empereur dans la ville et ses environs (VUIe-Xe siecles)», στο Constantinople and its Hinterland, επιμ. C. Mango και G. Dagron (Άλντερ- σοτ, 1995), σελ. 359-366.
32. Asyngkrite faktonarie, βλ. Alan Cameron, Circus Factions. Blues and Greens at Byzantium (Οξφόρδη, 1976), σελ. 11-13.
33. Ο V. Minorsky, «Marvazi on the Byzantines», στο βιβλίο του Medieval Iran and its Neighbours (Λονδίνο, 1982), σελ. 455-469, διασώζει μια αφήγηση για το αυτοκρατορικό ζεύγος που επισκέπτεται μαζί τον Ιππόδρομο. Μολονότι ανα- φέρεται σε μεταγενέστερη περίοδο, η συμμετοχή της αυτο- κράτειρας σε παρόμοιες δημόσιες εκδηλώσεις είναι καλά τεκμηριωμένη.
34. Al-Maqqari, The History of the Mohammedan Dynasties in Spain (Λονδίνο-Νέα Υόρκη, 1964), βιβλίο 4, σελ. 4· Ε. Man- zano Moreno, «Byzantium and al-Andalus in the ninth century», στο Brubaker (επιμ.), Byzantium in the Ninth Century, σελ. 215-227. Τη δεκαετία του 1930, το χειρόγραφο που περιείχε την αναφορά του Γιαχία εκδόθηκε εν μέρει από τον Ε. Levi- Provenpal· στη συνέχεια χάθηκε, γεγονός που αντικατοπτρίζει την αποσπασματική επιβίωση των μεσαιωνικών γραπτών ντοκουμέντων.
35. Και παρά τους ισχυρισμούς του Peter Schreiner, «Reflexions sur la famille imperiale a Byzance (Vlle-Xe siecles)», Byzantion 61 (1991), σελ. 181-193, ιδίως 189, 191. Είμαι ευγνώμων στην καθηγήτρια Μ. Marin για τη βοήθειά της στο ζήτημα του καλύμματος του προσώπου από τις μεσαιωνικές Μουσουλμάνες.
36. Τα ονόματά τους ποικίλλουν ανάλογα με τις πηγές. Τα περισσότερα καταγράφονται πολύ αργότερα. Οι Πράζειρ των Δαβίδ, Συμεών και Γεωργίου, μαρτύρων της νήσου Λέσβου, γράφτηκαν πιο κοντά στα γεγονότα, περί τα είκοσι χρόνια με
τά, και περιέχουν έναν σαφή αλλά ασυνήθιστο κατάλογο όπου περιλαμβάνεται ο Σέργιος Νικητιάτης, συγγενής της αυτο- κράτειρας και προφανώς εικονολάτρης, ο οποίος είχε παρα- λειφθεί από τον κατάλογο των αντιβασιλέων που είχε ορίσει ο Θεόφιλος. Πρόκειται για μία από τις πρώτες μνείες των αν- δρών που παραστάθηκαν στη χήρα Θεοδώρα και ο Σέργιος αναφέρεται πριν από τους άλλους, ενώ παράλληλα παραλεί- πεται ο Μανουήλ. Οι Th Syn, σελ. 146, και ο Γενέσιος καταγράφουν το όνομα του Μανουήλ, αλλά το πιθανότερο είναι πως είχε πεθάνει στο πεδίο της μάχης το 838. Βλ. Α. Χριστοφιλοπούλου, «Η αντιβασιλεία εις το Βυζάντιον», Σύμμεικτα 2 (1970), ιδίως σελ. 29-43.
37. Η ύπαρξή του επιβεβαιώνεται σε ένα επεισόδιο από μια «πνευματικά ωφέλιμη ιστορία», βλ. D. Sternon, «La vision d’ Isaie de Nicomedie», REB 35 (1977), σελ. 5-42‘ έχει προταθεί ότι πιθανόν να διατηρούσε επαφές με τη Θεοδώρα, ένα είδος πνευματικού πατέρα εξ αποστάσεως.
38. Jane Baun, The Apocalypse of Anastasia, ανέκδοτη διδακτορική διατριβή (Πρίνστον, 1997).
39. Βλ., για παράδειγμα, τη Χρονογραφία του Γεωργίου του Μοναχού, που αποτελεί σφοδρή αποκήρυξη του αυτοκρά- τορα, σε σύγκριση με την οποία οι Βίοι, των αγίων που ανα- φέρονται σε πραγματικά βασανιστήρια φαντάζουν εντελώς ήπιοι.
40. Η Αφεση του Θεόφιλου είναι το ένα από τα δύο κείμενα που καταγράφουν αυτά τα γεγονότα, επιμ. W. Regel, Analecta Byzantino-Russica (Αγία Πετρούπολη, 1891), σελ. 25- 26· βλ. τη συζήτηση σε A. Kartsonis, «Protection against All Evil: Function, Use and Operation of Byzantine Historiated Phylacteries», BF 20 (1994), σελ. 73-102' o D. Afinogenov σχεδιάζει την επανέκδοση αυτών των κειμένων. Υπάρχουν δύο ξεχωριστές αφηγήσεις, η Μετάνοια και η Αφεση του Θεόφιλου, και πολλά MSS, τα οποία συμπληρώνονται από τον Βίο της Θεοδώρας, κεφ. 8, και μεταγενέστερες παραλλαγές, για πα
ράδειγμα ο Βίος της Ειρήνης της Χρυσοβαλάντου. Η μετάνοια στο νεκροκρέβατο αναπτύσσεται με λεπτομέρειες κατ’ αρχάς στις Πράξεις του Δαβίδ..., παράγρ. 26-28 (σελ. 210-218), περίπου είκοσι χρόνια μετά το γεγονός· βλ. τη Συνοδική Επιστολή προς τον Θεόφιλο που πιθανότατα συντάχτηκε λίγο μετά το 843, The Letter of the Three Patriarchs..., επιμ. J. A. Munitiz, J. Chrysostomides, E. Harvalia-Crook και Ch. Dendrinos (Κάμπερλι, 1997).
41. Βλ. ιδίως, A. Markopoulos, «The rehabilitation of the Emperor Theophilos», στο Brubaker (επιμ.), Byzantium in the Ninth Century, σελ. 37-50, ιδίως 41-45, 48-49.
42. Πράξεις του Δαβίδ..., παράγρ. 27-28· Byzantine Defenders of Images, σελ. 212-218.
43. Σώζεται στο Synodikon vetus, βλ. C. Mango, «The liquidation of Iconoclasm and the Patriarch Photios», στο Icono- clasm, επιμ. Anthony Bryer και Judith Herrin (Μπέρμιγχαμ, 1 977), σελ. 133-140.
44. H Vinson, «Life of Theodora», σελ. 372 σημ. 68, θεωρεί τη συνάθροιση στο σπίτι του σαν προκαταρκτική της συνέλευσης στην Αγία Σοφία το 843· ο Mango πιστεύει ότι ο Θεόκτιστος είναι πρόσωπο-κλειδί, βλ. «The Liquidation of Iconoclasm».
45. Mango, «The Liquidation of Iconoclasm»· αυτή η μεταγενέστερη παραλλαγή σώζεται επίσης στην Ιστορία του Γε- νέσιου, 4.2-3.
46. Βίος της Θεοδώρας, κεφ. 10 (αγγλ. μτφ. σελ. 375, 376).
47. Βλ. επίσης τη σύντομη αφήγηση του Θεοφάνη, ενός ιερέα υπεύθυνου για την καταγραφή της επιστροφής των λειψάνων του πατριάρχη Νικηφόρου, επιμ. Τ. Ιωάννου, Μνημεία αγιολογικά (Βενετία, 1884, επανέκδοση Λειψία, 1973), σελ. 115-128, ιδίως 122-124, με λατινική μτφ. σε PG 100, σελ. 164Α-Β.
48. Μια επίσημη περιγραφή του εορτασμού της Εορτής της Ορθοδοξίας όπως εορταζόταν την πρώτη Κυριακή της Σαρα-
κοστής σώζεται σε DC I, κεφ. 28, σελ. 156-160, όπου γίνεται μνεία για τον πατριάρχη Θεοφύλακτο (933-956), γιο του Ρωμανού Α' του Λεκαπηνού.
49. J. Gouillard, «Le Synodikon de l’Orthodoxie», TM 2 (1967), σελ. 1-316· υπάρχει μια αναφορά στους «Ισαύρους αιρετικούς», δηλαδή τον Λέοντα Γ' και τον Κωνσταντίνο Ε', και μια σημείωση στο περιθώριο που προσθέτει ένα ειδικό ανάθεμα στον Κωνσταντίνο Κοπρώνυμο, τον Ίσαυρο, βλ. στ. 171-172, σελ. 56-57. Οι αυτοκράτορες δεν καταδικάζονται ποτέ από την Εκκλησία σε επίσημα έγγραφα γιατί, ακόμη και αν είναι αιρετικοί, έχουν εκλεγεί από το χέρι του Θεού.
50. Dmitry Afinogenov, «The Great Purge of 843· A Re- Examination» σε Leimon. Studies presented to Lennart Ryden on his sixty-fifth birthday, επιμ. Jan Olaf Rosenqvist (Ουψάλα, 1996), σελ. 79-91· για την εκτίμηση των «δύο έως τριών χιλιάδων», βλ. Gouillard, Synodikon, σελ. 127-128.
51. Τα The Annales of St-Bertin, μτφ. Janet L. Nelson (Μάντσεστερ, 1991), και της Fulda, μτφ. Timothy Reuter (Μάντσεστερ, 1992), δεν διασώζουν καμία αναφοράγια οποιαδήποτε επαφή με το Βυζάντιο στη δεκαετία του 840. Το 843, οι τρεις γιοι του Λουδοβίκου του Ευσεβούς καταλήγουν σε μία εδαφική διανομή (Συνθήκη του Βερντέν), με την οποία επιτυγχάνεται προσωρινή ανάπαυλα στον αδελφοκτόνο πόλεμο. Στη Δύση, η συγκεκριμένη δεκαετία σημαδεύτηκε από διάφορες φυσικές καταστροφές -τρομερή παγωνιά, σεισμοί, λιμός- και από την επίθεση των Νορμανδών στον Βορρά και στη Δύση και των Σαρακηνών κατά μήκος των ακτών της Ιταλίας και της Προβηγκίας.
52. Οι ομιλίες του Φωτίου, Πατριάρχου της Κωνσταντινουπόλεως, επιμ. και μτφ. C. Mango (Καίμπριτζ, Μασ., 1958), σελ. 286-296· βλ. R. Cormack, Writing in Gold (Λονδίνο, 1985), σελ. 141-178· βλ. το πιο πρόσφατο βιβλίο του, Painting the Soul. Icons, Death Masks and Shrouds (Λονδίνο, 1997), σελ. 46-47.
53. L. James και R. Webb, «Το Understand Ultimate Things and Enter Secret Places: Ekphrasis and Art in Byzantium», Art History 14 (1991), σελ. 1-17.
54. Η εικόνα σχολιάζεται στον κατάλογο του Βρετανικού Μουσείου Byzantium, επιμ. D. Buckton (London, 1994), αρ. 140" και στον κατάλογο The Mother of God. Representations of the Virgin in Byzantine Art, επιμ. M. Vassilaki (Αθήνα, 2000), σελ. 340-341, αρ. 32. Σχετικά με την Οδηγήτρια, βλ. C. Angelidi, «Un texte patriographique et edifiant: le “discours narratif” sur les Hodegoi», REB 52 (1994), σελ. 1 13-149" μια αγγλική εκδοχή αυτής της θεμελιώδους έρευνας βρίσκεται στον κατάλογο των Αθηνών, σελ. 373-421 ■ Cormack, Painting the Soul, σελ. 41-46.
55. R. Cormack, «Women and Icons and Women in Icons», στο Liz James (επιμ.), Women, Men and Eunuchs. Gender in Byzantium (Λονδίνο, 1997), σελ. 24-51" του ίδιου, Painting the Soul, σελ. 41-46, 62-63, 89-94, και εικόνες 11-13" για την αγία Θεοδοσία, βλ. τη σύντομη σημείωση στο Synaxarion, στο Byzantine Defenders of Images, σελ. 5-7.
56. I. Hutter, «Scriptoria in Bithynia», σε Constantinople and its Hinterland, σελ. 379-396" K. Corrigan, Visual Polemics in Ninth-century Psalters (Καίμπριτζ, 1992).
57. Η ημερομηνία του θανάτου της Θεοδώρας (11 Φεβρουάριου) και η πρώτη Κυριακή της Σαρακοστής παρέχουν την ευκαιρία ανάγνωσης του Βίου της.
58. DC II, κεφ. 42, σελ. 645.5-9, όπου θεωρούνται υπεύθυνοι ο Μιχαήλ και η Θεοδώρα· βλ. Ρ. Grierson, «The tombs and obits of Byzantine emperors», DOP 16 (1962), σελ. 34. ΟΛέων Γραμματικός καταγράφει την καταστροφή του τάφου του Κωνσταντίνου αργότερα, υπό τη βασιλεία του Μιχαήλ Γ', αλλά δοθέντος ότι η χρονολόγησή του δεν είναι αξιόπιστη αυτό δεν συνιστά σοβαρό λόγο ώστε να μη συνδέσουμε το γεγονός με τον Θρίαμβο του 843.
59. DC II, κεφ. 42, σελ. 645.16-17, βλ. κεφάλαιο 2.
60. DC II, κεφ. 42, σελ. 645.14-16, προηγείται της αναφοράς στη σαρκοφάγο της Ειρήνης.
61. Ιωάννου, Μνημεία αγιολογικά, σελ. 122-124.
62. Van de Vorst, «La translation de S. Theodore».
63. Gouillard, «Synodikon», σελ. 57.
64. Βλ. την επιστολή του πάπα Νικολάου Α' προς τον Μιχαήλ Γ', MGH, Epistulae merovingici et karolingi aevi, τόμ. VI, επιμ. E. Perels, σελ. 433-439, αρ. 82.
65. Ο Κάρολος απέκτησε σταθερό έλεγχο μόνο στα εδάφη που διεκδίκησε το 869 και διατήρησε την υπέρτατη εξουσία για οκτώ χρόνια, βλ. Janet L. Nelson, Charles the Bald (Λονδίνο, 1992).
66. Στους συμβούλους της Θεοδώρας, εκτός από τον Θεό- κτιστο, περιλαμβάνεται ο Νικόλαος, ο ευνούχος που αναφέ- ρεται σε μεταγενέστερες συριακές πηγές, και πιθανόν και άλλοι που είναι γνωστοί μόνο από σφραγίδες, όπως ο Ιωάννης ή Βαάνης, PmbZ, αρ. 3.253, 3.303, 3.336, 722. Ο Φώτιος πιθανότατα ανέλαβε το πρώτο του δημόσιο αξίωμα υπό τον Θεό- κτιστο και διορίστηκε πρέσβης το 855.
67. Η εξέχουσα θέση του Θεόκτιστου, που είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη της αυτοκράτειρας και δεν σκόπευε να ανεχτεί ανταγωνιστές, αποκαλύπτεται μέσα από μια πολύ μπερδεμένη αφήγηση, όπου ο ευνούχος υποχρεώνει τον θείο της Θεοδώρας Μανουήλ να εγκαταλείψει το ανάκτορο, Γενέσιος, 4.8· Bury, ERE, σελ. 155· η Patricia Karlin-Hayter, «Etudes sur les deux histoires du regne de Michael III», Byzantion 41 (1971), σελ. 452-496, αναλύει αυτόν τον θρύλο.
68. Δηλαδή το 845, Bury, ERE, σελ. 275-276.
69. Syni in George Interpolated, σελ. 814· B. Χρηστίδης, Η κατάχτηση της Κρητης από τους Άραβες (π. 824) (Αθήνα, 1984), σελ. 85-88.
70. Οι Συνεχιστές του Θεοφάνη υπογραμμίζουν ότι ήταν σε μεγάλο βαθμό ανεκπαίδευτος στα στρατιωτικά ζητήματα.
71. Έως το 867 μόνο οι Συρακούσες παρέμεναν σε ελληνι
κά χέρια, όμως και αυτές θα έπεφταν σύντομα στην κατοχή των Αράβων.
72. A. A. Vasiliev, Byzance et les Arabes, τόμ. 1 (Βριξέλες, 1935), σελ. 214-218. Σχετικά με την ταυτότητα του αρχηγού, πιθανότατα ήταν ο Σέργιος Νικητιάτης, βλ. PmbZ, τόμ. 4, αρ. 6.664, πράγμα που σημαίνει ότι δεν είχε σκοτωθεί στην επίθεση κατά της Κρήτης το 843. Οι χερσαίες συγκρούσεις ήταν ελάχιστες έως το 851, όταν επαναλήφθηκαν οι ετήσιες επιδρομές κατά μήκος των συνόρων. Οι Βυζαντινοί απάντησαν δυναμικά στις αραβικές επιδρομές και κατήγαγαν κάποιες νίκες, αν και δεν διαθέτουμε εμπεριστατωμένες αναφορές, βλ. Χρηστί- δης, Η κατάχτηση της Κρήτης από τους Άραβες, σελ. 164-165.
73. DAI I, σελ. 232-233· II, σελ. 186.
74. Th Syn, σελ. 162-163· S. Runciman, The History of the First Bulgarian Empire (Λονδίνο, 1930), σελ. 102. Όπως υπογραμμίζει ο Bury, ERE, σελ. 385 σημ. 5, φαίνεται απίθανο ότι μια Βουλγάρα πριγκίπισσα είχε αιχμαλωτιστεί και ύστερα επι- στράφηκε από τους Βυζαντινούς, όμως αυτή η μυθική ιστορία συνδέεται με τη Θεοδώρα.
75. Th Syn, σελ. 164· στα Annales of St-Bertin, σελ. 136- 137, ο Hincmar σημειώνει τη διαδικασία του προσηλυτισμού και δίνει μια ασφαλή χρονολογία (866) αλλά αγνοεί τον ρόλο των Βυζαντινών ιεραποστόλων.
76. Bury, ERE, σελ. 276-279· Ρ. Lemerle, «L’histoire des Pauliciens d’Asie Mineure d’apres les sources grecques», TM 5 (1973), σελ. 1-144" C. Ludwig, «The Paulicians and Ninth Century Byzantine Thought», στο Brubaker- (επιμ.), Byzantium in the Ninth Century, σελ. 23-35.
77. Th Syn, σελ. 172.
78. Πράγμα που ασφαλώς δεν προσιδιάζει σε άγιο, από τη στιγμή που πολλοί άγιοι της Εκκλησίας επιθυμούν να απαλλαγούν από τα υλικά τους πλούτη· η φιλανθρωπία τους φτάνει σε σημείο να στερήσουν τις οικογένειές τους από τα βασικά αγαθά, όπως στην περίπτωση του Φιλάρετου.
79. Πράξεις του Δαβίδ..., παράγρ. 29, σελ. 219-220.
80. Patricia Karlin-Hayter, uL’enjeu d’une rumeur», JOB 41 (1991), σελ. 85-111, ιδίως 88.
81. Μετά τον θάνατο της Μαρίας, ο μοναδικός γαμπρός της Θεοδώρας Αλέξιος Μωσηλέ αποσύρθηκε από την Αυλή και παραιτήθηκε από τον τίτλο του χαίσαρα.
82. Βλ. C. Angelidi, Pulcheria. La castita nel potere (c.399- c.455) (Μιλάνο, 1996), σελ. 138.
83. Vinson, ((Rhetoric of the Bride Show», σελ. 55-57· J.-O. Rosenqvist, The Life of Irene of Chrysobalanton (Ουψάλα, 1986), σελ. xxiv-xxix, για τις πηγές που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας της Ειρήνης.
84. Η ιδέα ότι όλες οι υποψήφιες νύφες είχαν σταλεί στην πρωτεύουσα για να συμμετάσχουν στην επιλογή επιβεβαιώνει την άποψή μου ότι τα γαμήλια καλλιστεία αποτελούν στην ουσία έναν μηχανισμό που συνδέει πιο στενά την επαρχιακή ελίτ με την κεντρική κυβέρνηση (βλ. κεφ. 3). Όμως δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι εκατοντάδες φερέλπιδες υποψήφιες μετέβησαν στο Μέγα Παλάτιο απαιτώντας να τους επιτραπεί να συμμετάσχουν. Όποια κι αν είναι η αλήθεια, οι αξιωματούχοι που ήταν επιφορτισμένοι με αυτή τη διαδικασία προφανώς φρόντισαν να επιλεγούν λίγες εκλεκτές και κατάλληλες υποψήφιες.
85. Oraison Funebre de Basile I par son fils Leon VILe Sage, επιμ. L Hausherr και A. Vogt, Orientalia Christiana 26, ap. 77 (Ρώμη, 1932), σελ. 42-44, 52-54.
86. Shaun Tougher, ((Michael III and Basil the Macedonian: just good friends?» σε Liz James (επιμ.), Desire and Denial in Byzantium (Άλντερσοτ, 1999), σελ. 149-158.
87. H Patricia Karlin-Hayter ξεδιάλυνε αυτή την εκπληκτική εξέλιξη σ’ ένα περίφημο άρθρο της με τον ταιριαστό τίτλο: uL’enjeu d’une rumeur».
88. Λέων Γραμματικός, σελ. 249.3, βλ. C. Mango, uEudocia Ingerina, the Normans and the Macedonian Dynasty», ZRVI 14/15 (1973), σελ. 17-27.
89. Patricia Karlin-Hayter, «Etudes sur les deux histoires du regne de Michael III», Byzantion 41 (1971), σελ. 452-496· o Γενέσιος και ot Συνεχιστές του Θεοφάνη αναφέρουν την ανάμιξη ορισμένων μεσαίων αξιωματικών που είχαν απομακρυνθεί από τις θέσεις τους και συνεπώς ήταν δυσαρεστημένοι. Σε μια αρκετά φανταστική αφήγηση, αναφέρεται ότι η αδελφή της Θεοδώρας, Καλομαρία, που είχε παντρευτεί τον Αρσα- βήρ, χρησιμοποιήθηκε ως σκοπός. Σώζονται αρκετές παραλλαγές.
90. Ο Bury, ERE, σελ. 469, υπολογίζει την ακριβή ημερομηνία: 15 Μαρτίου του 856, προσμετρώντας τη δεκατετράχρονη συμβασιλεία του Μιχαήλ και της Θεοδώρας στην ημερομηνία του Συνεχιστή του Γεωργίου του Μοναχού, σελ. 823, και προσθέτοντας στη χρονολογία του Νικηφόρου.
91.0 Γενέσιος, 4.9, καταγράφει την ανησυχία της· οι Th Syn, σελ. 171.9, τον θυμό της.
92. Συνεδρίαση στις 15 Μαρτίου του 856, Συνεχ. Γεωργίου του Μοναχού, σελ. 823: μόνος αυτοκρατορεί.
93. Το γεγονός είναι γνωστό από μια σημαντική πηγή: τον Λίβελο του Ιγνατίου που απευθύνεται στον πάπα Νικόλαο Α' και γράφτηκε από τον Θεογνώστη, Mansi, XVI, σελ. 293-301, ιδίως 296C-D.
94. Δεν είναι σαφές αν ο Καριανός είναι ένα άλλο μοναστήρι κάπου στην Κωνσταντινούπολη ή το ανάκτορο που οικοδόμησε ο Θεόφιλος - κάποιες από τις αδελφές έμειναν στο τα Καριανού, πιθανόν την κατοικία τους που τώρα χρησιμοποιείτο σαν ασφαλές μέρος εγκλεισμού τους. Η Πουλχερία, η μικρότερη, και η Θεοδώρα φαίνεται ότι κατέληξαν στη Μονή τα Γαστρίου.
95. Βίος της Θεοδώρας, παράγρ. 11, αγγλ. μτφ. σελ. 377.
96. Βλ. κεφ. 3, σημ. 96 και 97, και τη λέξη-κλειδί εκούσιος.
97. Βίος της Θεοδώρας, παράγρ. 12, αγγλ. μτφ. σελ. 378.
98. Στο ίδιο, παράγρ. 10.
99. Bury, ERE, σελ. 177 σημ. 3" βλ. DC I, κεφ. 69, σελ. 332" J. Β. Bury, «The Ceremonial Book of Constantine Porphyro- gennetosn, English Historical Review 22 (1907), σελ. 209-227, 417-439, ιδίως 434.
100. Επιστολή του πάπα Νικολάου A', MGH, Epistuiae, τόμ. VI, αρ. 95, σελ. 547-548, με ημερομηνία 1 3 Νοεμβρίου του 866. Είναι μία από τις εννέα που στάλθηκαν από τη Ρώμη στην Ανατολή στην προσπάθεια του πάπα να εκθρονίσει τον Φώτιο και να επαναφέρει τον Ιγνάτιο στον πατριαρχικό θρόνο.
101. Η χρονολόγηση της σχέσης του Βασιλείου με τη Θέκλα δεν είναι σαφής. Αν ο Μιχαήλ Γ' πρόσφερε στον φίλο του την αδελφή του σαν ένα είδος αποζημίωσης για τον εικονικό «γάμο» του 855, μεσολαβεί μια αρκετά μακριά και ανεξήγητη καθυστέρηση ανάμεσα στην εξορία της από το ανάκτορο περί το 858 και την επιστροφή της από τα Καριανού, το 863 περίπου.
102. Th Syn, σελ. 147-148. Και πάλι η πληροφορία ανα- φέρεται μόνο στους Συνεχιστές, είναι όμως παράξενο ότι καταγράφουν τον θάνατο της Θέκλας σε αυτό το σημείο, και ο όρος «κατάκοιτη» πιθανόν να έχει κάποια βάση στην πραγματικότητα. Αν η Θέκλα έτρεφε τις όποιες αυτοκρατορικές φιλοδοξίες, η γέννηση του μικρού της αδελφού Μιχαήλ σίγουρα τις κατέπνιξε, όπως σημειώνει η Patricia Karlin-Hayter στο «L’enjeu d’une rumeur», σελ. 107-109. Απ’ αυτή την άποψη η Θέκλα είναι πρόδρομος της διάσημης Άννας Κομνηνής. Ο A. Ρ. Kazhdan, «Constantin imaginaire. Byzantine legends of the Ninth Century about Constantine the Great», Byzantion 57 (1987), σελ. 196-250, ιδίως 248, προτείνει ότι εδώ η Θέκλα αντικαθιστά πιθανόν τη μητέρα της Θεοδώρα με τον ίδιο τρόπο που η αγία Ελένη εκλαμβανόταν ως πρόδρομος της Ειρήνης, όποτε οι άνδρες συγγραφείς ήθελαν να επιτεθούν εμμέσως στις αυτοκράτειρες του Μεσαίωνα. Οι υπόλοιπες αδελφές φαίνεται ότι επέζησαν της εξορίας τους με τη μητέρα τους και το 867 τη συνοδέυσαν στην τελευταία καταγεγραμμένη εμφάνισή της (βλ. παρακάτω).
103. Όπως υπογράμμιζαν ο Bury, ERE, σελ. 161-162, 434- 437, και σε ένα αξιομνημόνευτο απόσπασμα ο Romilly Jenkins, Byzantium. The Imperial Centuries, AD 610-1071 (Λονδίνο, 1969), σελ. 160-161 , η περίοδος 856-867 υπήρξε από τις πλέον ένδοξες στην ιστορία του Βυζαντίου. Ο Βάρδας συνέβαλε τα μάλα στην ανάπτυξη της ανώτερης παιδείας και στην πατρωνία του πολιτισμού, ενώ παράλληλα διαχειριζόταν όλα τα στρατιωτικά και διοικητικά ζητήματα.
104. Th Syn, σελ. 207: ένα πολύ όμορφο ρούχο κεντημένο με χρυσές πέρδικες, βλ. Γενέσιος, 4.22, όπου ο κοντός χιτώνας ερμηνεύεται ως πρόβλεψη του θανάτου του Βάρδα.
105. Th Syn, σελ. 204-206.
106. Σύμφωνα με τον Γενέσιο, 4.24.
107. Λέων Γραμματικός, σελ. 245-246.
108. Φώτιος, Ομιλίες XVII και XVIII, μτφ. Mango, σελ. 290-291, 311.
109. Η πρόβλεψη περιλαμβάνεται στο Th Syn, σελ. 233, όπου η Θεοδώρα την αποδίδει στον Θεόφιλο· βλ. Συν. Γεωργίου του Μοναχού, σελ. 821.
110. Th Syn, σελ. 209-210, όπου αναφέρεται η κρίσιμη ιστορία για την αμπάρα.
111. Γενέσιος, 4.28· Bury, ERE, σελ. 447.
112. Λέων Γραμματικός, σελ. 251-252· βλ. μια διαφορετική εκδοχή στο Th Syn, σελ. 210, όπου το πτώμα θάβεται υπό προχείτων ανδρών του αυτοκράτορα στο Ανάκτορο τα Αγίου Μάμα (δηλ. ανθρώπους του Μιχαήλ Γ' που τώρα δούλευαν για τον Βασίλειο) και δίνεται η ακριβής ημερομηνία και ώρα. Πολύ αργότερα, όταν ο Λέων ΣΤ' αναρρήθηκε στον θρόνο το 886, η σορός του Μιχαήλ μεταφέρθηκε στο μαυσωλείο του Κωνσταντίνου στους Αγίους Αποστόλους. Ο Λέων δεν συμμετείχε προσωπικά στην τελετουργική μετακομιδή των λειψάνων, όμως η πράξη του ερμηνεύεται σαν πράξη ευσπλαχνίας του
γιου προς τον πατέρα. Με αυτόν τον τρόπο ο Μιχαήλ Γ' συνάντησε τον Βασίλειο Α' στον θάνατο, όπως καταγράφει και το Περί Βασιλείου τάζεως, DC II, κεφ. 42, σελ. 642.17-18.
113. DC II, κεφ. 42, σελ. 647.19-20.
114. DC II, κεφ. 42, σελ. 647.16-648.8.
115. Th Syn, σελ. 162. Χαρακτηριστικό των ιστοριών που διασώζουν οι Συνεχιστές και οι οποίες είναι άγνωστες στους προγενέστερους συγγραφείς.
116. Bar Hebraeus, σελ. 140-142.
117. Πράξεΐζ του Δαβίδ..., παράγρ. 27, σελ. 245.
118. Βίοζ του Μιχαήλ του Συγκέλλου, επιμ. και μτφ. Mary Cunningham (Μπέλφαστ, 1991), παράγρ. 25, σελ. 100-101.
119. Στο. ίδιο, παράγρ. 36, σελ. 122-123.
120. Γενέσιος, 4.26 (αν και ενωρίτερα το αναφέρει ο Ιωάννης, 3.15). Αυτή είναι η Θεοδώρα του θρύλου που σημειώνει η Karlin-Hayter, «Deux histoires», σελ. 495-496.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. ((The imperial feminine in Byzantium», Past and Present 169 (2000), σελ. 3-35.
2. H Christine Angelidi, Pulcheria. La Castita al Potere (c.399-c.455) (Μιλάνο, 1996), σελ. 137-138, υποστηρίζει ότι η Πουλχερία αποτέλεσε ένα ιδιαιτέρως σημαντικό πρότυπο για την Ειρήνη και τη Θεοδώρα.
3. Βλ. τη χρήσιμη ανάλυση της Pauline Stafford, ((Emma: the Powers of the Queen in the Eleventh Century», στο Anne J. Duggan (επιμ.), Queens and Queenship in Medieval Europe (Γούντμπριτζ, 1997), σελ. 3-29, ιδίως 10-12.
4. Klaus Wessel, (dnsignien», Reailexikon der byzantinischen Kunst, τόμ. Ill, σελ. 369-498.
5. Janet L. Nelson, «Early Medieval Rites of Queen-Making and the Shaping of Medieval Queenship», στο Duggan, Queens and Queenship, ιδίως σελ. 306-310.
6. Η συζήτηση που ανοίγω στο The Formation of Christendom (Λονδίνο, 1989), σελ. 446-448, προϋποθέτει το πλεονέκτημα ενός σταθερού διοικητικού κέντρου, όμως βλ. Roger Collins, Charlemagne {Αονδίνο, 1998), σελ. 136-140.
7. Janet L. Nelson, «Inauguration rituals», στη συλλογή δοκιμίων της Politics and Ritual in Early Medieval Europe (Λονδίνο, 1986), σελ. 282-307.
8. Θεοφάνης, AM 6211, de Boor I, σελ. 400.
9. A. Χριστοφιλοπούλου, «Η αντιβασιλεία εις το Βυζάντιον», Σύμμεικτα 2 (1970), σελ. 1-144, ιδίως 15-20· Andre Poulet, «Capetian Women and the Regency: the Genesis of a
Vocation», στο John Carmi Parsons (επιμ.), Medieval Queen- ship (Στράουντ, 1993), σελ. 93-116, ιδίως 104-116.
10. The Formation of Christendom (αναθεωρημένη χαρτόδετη έκδοση, Λονδίνο, 2001).
Πρώτη εισαγωγή και δημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Η επεξεργασία, επιμέλεια μορφοποίηση κειμένου και εικόνων έγινε από τον Ν.Β.Β
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο, για μη εμπορικούς σκοπούς με αναφορά πηγής το Ιστολόγιο:
© ΠΗΔΑΛΙΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
http://www.alavastron.net/
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου