ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Ενότητες:
Η αναβίωση της εικονομαχίας
Η ανάρρηση του Μιχαήλ από το Αμόριο
Ο γάμος της Ευφροσύνης
Η αυτοκράτειρα Ευφροσύνη
Το Μοναστήρι της Κυράς Ευφροσύνης
Η εξασφάλιση της οικογενειακής μνήμης
Άλλες αυτοκρατορικές δραστηριότητες
Η αναβίωση της εικονομαχίας
Ο Λέων Ε' θεώρησε ότι αυτό το περιστατικό δικαιολογούσε την επιστροφή στην εικονομαχική πολιτική του Κωνσταντίνου Ε', πιστεύοντας ότι μιμούμενος τους ηγεμόνες του Η' αιώνα και ο ίδιος θα μακροημέρευε και θα κυβερνούσε με επιτυχία.55 Η αναβίωση της εικονομαχίας προκάλεσε την απόσυρση του πατριάρχη Νικηφόρου. Σε μια σύνοδο που διεξήχθη στην Αγία Σοφία το 815, οι εικόνες καταδικάστηκαν επισήμως ως είδωλα και καταργήθηκαν για μία ακόμη φορά. Οι Χριστιανοί όφειλαν στο εξής να σεβαστούν την επίσημη πολιτική της βυζαντινής Εκκλησίας.56 Στη Διακήρυξη της Πίστεως που εκδόθηκε από την παραπάνω σύνοδο, τα περισσότερα θεολογικά επιχειρήματα είχαν αντληθεί από την περίοδο της εικονομαχίας του Η' αιώνα. Ωστόσο παρατηρείται μεγαλύτερη θεωρητική επεξεργασία των εικονομαχικών θέσεων, που είναι αποτέλεσμα της παρατεταμένης διαμάχης εντός του Βυζαντίου καθώς και της σύγκρουσης ανάμεσα στο Βυζάντιο και στη Δύση, διαμάχη η οποία είχε ενταθεί μετά το 787. Σε ποιο βαθμό όλα αυτά ενδιέφεραν τους εκτός στρατεύματος, είναι αδύνατο να εκτιμήσουμε. Ωστόσο ο Λέων Ε' πίστευε ότι η επαναφορά της εικονομαχίας θα εγγυάτο την υποστήριξη που του ήταν απαραίτητη για να νικήσει στις μάχες κατά των Βουλγάρων, γεγονός που με τη σειρά του θα στέριωνε τη δυναστεία του στον θρόνο για πολλές γενιές.
Για την Ευφροσύνη και τη μητέρα της, τη Μαρία, που βρίσκονταν στην Πρίγκιπο, καθώς και για τους μοναχούς της Μονής Στουδίου και των άλλων εικονολατρικών ιδρυμάτων, αυτή η αναβίωση απειλούσε την παραδοσιακή τους αφοσίωση στις εικόνες. Μολονότι δεν αναφέρεται πουθενά, η ηγουμένη της Μονής της Πριγκίπου θα είχε οπωσδήποτε πληροφορηθεί την επίσημη αλλαγή. Προκειμένου η Μονή να μην υποστεί έρευνα, η ηγουμένη έπρεπε να προσυπογράψει τη Διακήρυξη της Πίστεως που είχε εκδώσει η σύνοδος του 81 5. Προφανώς θα έγινε δεκτή μια τυπική αποδοχή της εικονομαχίας και θα αποσύρθηκαν οι εικόνες. Οι πιο επιφανείς ηγέτες της αυστηρά εικονολατρικής παράταξης που αρνήθηκαν να συμμορφωθούν, διώχθηκαν, δάρθηκαν και εξορίστηκαν. Η Μονή Στουδίου διαλύθηκε, οι εικονολάτρες εξεδιώχθησαν και στο Μοναστήρι εγκαταστάθηκε μια νέα εικονομαχική κοινότητα. Στη διάρκεια αυτής της δεύτερης εικονομαχικής περιόδου, ο Θεόδωρος οργάνωσε ένα αντιπολιτευτικό δίκτυο τα μέλη του οποίου επικοινωνούσαν με επιστολές, μια αληθινή κοινότητα εικονολατρών που είχαν δεσμευτεί να αντισταθούν στους διωγμούς χάρη στις ζωηρές εκκλήσεις του για αλληλεγγύη. Όπως έχουμε δει, στο δίκτυο του Θεόδωρου συμμετείχαν και γυναίκες, μερικές εκ των οποίων ξεχώρισαν για το κουράγιο τους. Αν και η Μαρία δεν φαίνεται να ήταν μία απ’ αυτές, ίσως να γνώριζε τα σχετικά με αυτόν τον μυστικό αντιπολιτευτικό κύκλο που συντηρούσε τις εικονολατρικές παραδόσεις. Ο θάνατος του Θεόδωρου το 826 μπορεί να την αποδυνάμωσε, ωστόσο η εξόριστη εικονολατρική κοινότητα επιβίωσε.
Ο Λέων, που πίστευε ακράδαντα ότι η αναβίωση της εικονομαχίας θα του εξασφάλιζε στρατιωτικές επιτυχίες, είχε παραβλέψει τις φιλοδοξίες τόσο του Μιχαήλ από το Αμόριο όσο και του Θωμά του Σλάβου, των εν όπλοις συντρόφων του. Το 820, ο Μιχαήλ χρησιμοποιώντας τη διοίκηση των εξχουβιτόρων στην Κωνσταντινούπολη ως στρατιωτική του βάση απειλούσε να τον ανατρέψει. Στα τέλη της χρονιάς ο Λέων συνειδητοποίησε την απειλή και διέταξε να φυλακιστεί ο Μιχαήλ.57 Όμως η γυναίκα του, η Θεοδοσία, δεν τον άφησε να του επιβάλει τη θανατική ποινή μια τόσο ιερή ημέρα όπως τα Χριστούγεννα και τον προέτρεψε να ανακρίνει πιο εντατικά τους συμμάχους του Μιχαήλ. Ωστόσο μετά από επιτυχημένες συνεννοήσεις, στις οποίες συμμετείχαν και οι αξιωματούχοι της Αυλής που ήταν υπεύθυνοι για τη φύλαξη του Μιχαήλ στο κελί του στο Μέγα Παλάτιο, η προσχεδιασμένη συνωμοσία κατά του Λέοντα τέθηκε σε εφαρμογή. Την ώρα που ο αυτοκράτορας έψελνε στη λειτουργία των Χριστουγέννων στο παρεκκλήσιο των ανακτόρων στις 25 Δεκεμβρίου, δολοφονήθηκε από οπαδούς του Μιχαήλ που είχαν μεταμφιεστεί σε μέλη της χορωδίας. Μόλις ο Λέων σωριάστηκε νεκρός, οι δολοφόνοι έσπευσαν να ελευθερώσουν τον Μιχαήλ και να τον μεταφέρουν, σιδηροδέσμιο ακόμη, στο Αύγουστείον. Εκεί τον έντυσαν στην πορφύρα και τον ανακήρυξαν αυτοκράτορα. Κατόπιν ο Μιχαήλ παρουσιάστηκε στην Αγία Σοφία, όπου τον έστεψε ο πατριάρχης Θεόδοτος. Με αυτόν τον τρόπο οικειοποιήθηκε την υπέρτατη εξουσία. Οι τέσσερις γιοι του Λέοντα εξορίστηκαν στα Πριγκιποννήσια και ευνουχίστηκαν, ώστε να μην μπορέσουν ποτέ να αποκτήσουν παιδιά και να αμφισβητήσουν τον Μιχαήλ. Συνεπεία του ευνουχισμού, ο μικρότερος, ο Θεοδόσιος, πέθανε ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος έζησαν ως μοναχοί μέχρι το 847 τουλάχιστον.
Η ανάρρηση του Μιχαήλ από το Αμόριο
Το 820, ο Μιχαήλ Β', ο ηθικός αυτουργός της δολοφονίας του Λέοντα Ε', δεν είχε καμία σχέση με την αυτοκρατορική εξουσία. Ήταν αμόρφωτος, τραυλός και ορισμένοι σχολιαστές τον συνέδεαν με την αίρεση των Αθιγγάνων, οι οποίοι σχετίζονταν με τους Παυλικιανούς. Η αρχή της βασιλείας του δεν ήταν διόλου ευοίωνη και, όπως ήδη θα γνώριζε, δεν θα αργούσε η στιγμή που ο Θωμάς, ο τελευταίος της τριάδας, θα τον αμφισβητούσε ανοιχτά. Έτσι ο Μιχαήλ βρέθηκε σε δύσκολη θέση όταν ο Θωμάς απαίτησε το μερίδιό του από την αυτοκρατορική εξουσία. Ο αντίπαλός του δεν ήταν δολοφόνος και είχε την υποστήριξη σημαντικών δυνάμεων του Θέματος των Ανατολικών, που του ήταν πιστές έστω κι αν δεν ήταν στρατηγός τους. Αντίθετα, ο Μιχαήλ διέθετε μονάχα την υποστήριξη των επαγγελματιών στρατιωτών των ταγμάτων που έδρευαν στην πρωτεύουσα και των συγγενών του, τους οποίους είχε διορίσει σε σημαντικά αξιώματα.
Η εξέγερση του Θωμά του Σλάβου υπήρξε μια μακρόχρονη επιχείρηση κατά την οποία πολιορκήθηκε η πρωτεύουσα, σημαντικές πόλεις δέχτηκαν επιθέσεις, διεξήχθησαν μάχες σώμα με σώμα, στρατεύματα μετακινήθηκαν σε μεγάλες αποστάσεις, ενώ δεν έλειψαν και οι εκατέρωθεν θεολογικές διακηρύξεις.58 Σε κάποια φάση ο Θωμάς εμφανίζεται να υπόσχεται την αναστήλωση των εικόνων, γεγονός που του πρόσφερε την υποστήριξη κρυφών εικονολατρών, ιδιαιτέρως μοναχών που είχαν εξοριστεί μετά την επικράτηση της εικονομαχίας το 815. Σε πείσμα της πολύμηνης πολιορκίας της πρωτεύουσας, ο Μιχαήλ κατόρθωσε να αντέξει, επιβεβαιώνοντας έτσι το βυζαντινό γνωμικό πως όποιος κυβερνά την Κωνσταντινούπολη, κυβερνά όλον τον κόσμο. Ωστόσο η διάρκεια της εξέγερσης αποδυνάμωσε την Αυτοκρατορία στο σύνολό της και άφησε τον νικητή με μειωμένα αποθέματα για την αντιμετώπιση των ανανεωμένων βουλγαρικών και αραβικών απειλών.
Στο αποκορύφωμα αυτών των δυσμενών περιστάσεων, ο Μιχαήλ υπέστη μια ακόμη απώλεια όταν πέθανε η σύζυγός του Θέκλα, η οποία ετάφη στο αυτοκρατορικό μαυσωλείο του Ιουστινιανού, δίπλα στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Λέγεται ότι πένθησε βαριά τον χαμό της και ορκίστηκε να μην ξαναπαντρευτεί ποτέ. Όταν όμως οι συγκλητικοί το πληροφορήθηκαν, προσπάθησαν να τον μεταπείθουν · οι γυναίκες τους απαιτούσαν μια οικοδέσποινα για να προ'ίσταται στις δραστηριότητες της Αυλής.59 Προκειμένου να ξεπεράσει την ολοφάνερη έλλειψη αυτοκρατορικών διαπιστευτηρίων, ο τυχοδιώκτης στρατιωτικός, που χάρη στην άμετρη φιλοδοξία του είχε καταφέρει να γίνει αυτοκράτορας ξεκινώντας από τα κατώτερα κλιμάκια του στρατεύματος, ήρθε σε διαπραγμάτευση γάμου με την Ευφροσύνη. Πώς και πότε συνέβη αυτό, παραμένει ασαφές. Όμως ο Μιχαήλ επιδίωκε να εκμεταλλευθεί για λογαριασμό του τις σημαντικές διασυνδέσεις που αντιπροσώπευε εκείνη. Η ίδια φιλοδοξία που σιγόκαιγε στα σωθικά του Λέοντα Ε', η ίδρυση μιας οικογενειακής δυναστείας, κατέτρωγε και τον Μιχαήλ Β'. Επιθυμούσε επίσης να συνδεθεί με τη Συριακή δυναστεία του Η' αιώνα και αυτόν τον σύνδεσμο τον ανακάλυψε στην Ευφροσύνη.
Ο γάμος της Ευφροσύνης
Ως μοναδική επιζώσα απόγονος του Λέοντα Γ', η Ευφροσύνη μοιάζει η ιδανική επιλογή. Μόνο εκείνη μπορεί να χαρίσει στον Μιχαήλ από το Αμόριο έναν αυθεντικό δεσμό με όλους αυτούς τους τόσο επιτυχημένους στρατιωτικούς ηγεμόνες, που με τις μεταρρυθμίσεις τους εξασφάλισαν την επιβίωση και την εδραίωση του Βυζαντίου. Τα γονίδιά της είναι η περιουσία της. Όσον αφορά την ηλικία τους, το 820 ο Μιχαήλ είναι γύρω στα σαράντα και η Ευφροσύνη μεταξύ είκοσι έξι και τριάντα. Το γεγονός ότι έχει ανατραφεί ως εικονολάτρης παραβλέπεται σαν απλή ενόχληση. Στην Ευφροσύνη ο Μιχαήλ βλέπει επίσης μια σύζυγο που έχει συνείδηση της αυτοκρατορικής της καταγωγής, που πιθανόν θα μάθει τους τρόπους της Αυλής πολύ καλύτερα από ό,τι θα μπορούσε ποτέ ο ίδιος και η οποία θα επιτελέσει τον ρόλο της συμβίας και θετής μητέρας του γιου του και διαδόχου του Θεόφιλου. Χρειάζεται μια αυτοκράτειρα να τον συνοδεύει στις επίσημες περιστάσεις που περιλαμβάνονται στο ημερολόγιο των αυλικών τελετών, παλατιανές δεξιώσεις, θρησκευτικές λειτουργίες και πάει λέγοντας, με δυο λόγια χρειάζεται μια πραγματική αυτοκρατορική σύζυγο. Η Ευφροσύνη είναι η τέλεια λύση. Το μόνο πρόβλημα είναι ότι ζει σε μοναστήρι και πιθανόν να μη συμφωνήσει να εγκαταλείψει τη μοναστική απομόνωσή της για να υποδυθεί τον αυτοκρατορικό της ρόλο.
Το πρώτο εμπόδιο που πρέπει να ξεπεραστεί είναι να φύγει η Ευφροσύνη από το Μοναστήρι της Πριγκίπου. Από τη στιγμή που οι μοναχές οφείλουν να μένουν απομονωμένες διά βίου, το ζήτημα παρουσιάζει δυσκολίες. Πώς το χειρίστηκε ο Μιχαήλ, παραμένει μυστήριο. Προφανώς η ηγουμένη, η πνευματική της μητέρα, πρέπει να δώσει την άδεια στη μοναχή για να απαλλαγεί από τους όρκους της. Ο Μιχαήλ κάνει έκκληση στον πατριάρχη, τον Αντώνιο Κασσιματά, ο οποίος προφανώς συναινεί στο αίτημα του αυτοκράτορα.60 Μολονότι υποτίθεται ότι είναι κάτι το οποίο δεν πρέπει να συμβαίνει ποτέ, η αφοσίωση της Ευφροσύνης στη μοναστική ζωή ίσως να μην είναι και τόσο «κανονική», και στην περίπτωσή της η «μοναχή» ίσως να μην είχε επιλέξει ελεύθερα να δώσει τους μοναστικούς της όρκους. Η μητέρα της Μαρία είχε καρεί παρά τη θέλησή της όσο γι’ αυτό δεν υπάρχει αμφιβολία αλλά η Ευφροσύνη;
Δεν γνωρίζουμε αν η Ευφροσύνη έκανε τη δική της επιλογή στο συγκεκριμένο ζήτημα, αν υιοθέτησε τον μοναστικό βίο με τη θέλησή της ή πιέστηκε να ακολουθήσει τη μητέρα της. Ίσως να είχε υποχρεωθεί να δώσει τους όρκους προκειμένου να μείνει έγκλειστη, όμως ο τρόπος με τον οποίο πιθανότατα είχε γίνει αυτό ενδεχομένως έπαιξε τον ρόλο του στην αποδέσμευσή της. Όπως και να είχε, η Ευφροσύνη προφανώς κλήθηκε από την ηγουμένη της για να συζητήσουν την απροσδόκητη πρόταση γάμου. Αυτή την κρίσιμη στιγμή, ο Θεόδωρος Στουδίτης, που είναι και πάλι εξόριστος λόγω της εκ νέου επικράτησης της εικονομαχίας, γράφει στην Ευφροσύνη και την προτρέπει να μην εμπλακεί σε αυτή την αμαρτωλή ιστορία. Στην τρίτη του επιστολή, επιμένει ότι η Ευφροσύνη δεν πρέπει ούτε καν να σκέφτεται να συγκατατεθεί στην πρόταση του Μιχαήλ Β', και ότι σε καμιά περίπτωση η Μαρία δεν πρέπει να λογαριάζει να αφήσει το Μοναστήρι για να συνοδέψει την κόρη της πίσω στην Κωνσταντινούπολη.61 Από την άλλη, η ηγουμένη της κοινότητας, η οποία τώρα τηρεί την εικονομαχική διακήρυξη του 815, δεν επιθυμεί να προκαλέσει τον θυμό του νέου αυτοκράτορα που έχει επιλέξει μία από τις μοναχές της ως μελλοντική του σύζυγο. Άλλωστε είναι λογικό να υποθέτει ότι στο μέλλον θα εξασφαλίσει περαιτέρω αυτοκρατορική υποστήριξη και πατρωνία. Ωστόσο ο Θεόδωρος εκφράζει αδιάλλακτα τη θέση του: μια μοναχή αφιερώνεται στον Χριστό διά βίου. Η Ευφροσύνη οφείλει να παραμείνει αφοσιωμένη μοναχή, καμιά αλλαγή δεν είναι δυνατή. Σε αυτή τη μάχη των αντικρουόμενων συνειδήσεων, θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να ξέραμε τι σκεφτόταν η ίδια η Ευφροσύνη.
Το πρόβλημα μπορεί να τεθεί και με έναν άλλο τρόπο. Σε ποιο κομμάτι του παρελθόντος της Ευφροσύνης απευθύνεται ο Μιχαήλ; II ίδια η Ευφροσύνη εξακολουθεί να βλέπει τον εαυτό της σαν αυτοκρατορική πριγκίπισσα παρά τον μοναστικό εγκλεισμό της; Πιθανότατα ναι, χάρη στη μητέρα της Μαρία και στο κοινό τους πεπρωμένο. Έτσι η έκκληση στο καθήκον θα πρέπει από ορισμένη άποψη να την ικανοποίησε, αφού θα σήμαινε την αληθινή δικαίωση της γέννησής της και της προνομιακής ανατροφής της. Αυτός ο γάμος θα της έδινε τη δυνατότητα να παίξει έναν ακόμη από τους δυνητικούς ρόλους που ανήκαν στις Βυζαντινές πριγκίπισσες, όσο απροσδόκητος κι αν ήταν. Μια άλλη επιλογή για την Ευφροσύνη θα ήταν να γίνει μια αληθινά μετανοούσα μοναχή και να υιοθετήσει την ιδεολογία της σεμνότητας και της αυτοταπείνωσης που αρμόζει στα μέλη μιας διωκόμενης θρησκευτικής κοινότητας. Η αποδοκιμασία του προτεινόμενου γάμου από τον Θεόδωρο Στουδίτη ίσως επίσης να σημαίνει πως η Ευφροσύνη βρίσκεται σε αυτή την κατάσταση, αλλά ανεξάρτητα από τον βαθμό της ασκητικής της δέσμευσης ο Θεόδωρος ολοφάνερα πιστεύει ότι η Ευφροσύνη οφείλει να παραμείνει στο Μοναστήρι.
Αν και ο Θεόδωρος δεν κάνει καμία μνεία, υπάρχει και ένα άλλο αποσιωπούμενο ζήτημα το ζήτημα της προσχώρησης του Μιχαήλ στην εικονομαχία. Στην αρχή της βασιλείας του, ο αυτοκράτορας αρνήθηκε να ενθαρρύνει οποιαδήποτε αλλαγή στην πολιτική που είχε θεσπίσει η Σύνοδος της Αγίας Σοφίας το 815, και μάλιστα, όταν οι εικονολάτρες του είχαν υποβάλει τη σχετική έκκληση, αυτός τους απάντησε ότι τα θέματα της πίστεως είναι προσωπική υπόθεση του καθενός. Απαντώντας στον τέως πατριάρχη Νικηφόρο, πρόσταξε «βαθιά σιωπή όσον αφορά τα ζητήματα των εικόνων».62 Είναι ωστόσο αξιοσημείωτο ότι δεν υπήρξαν περαιτέρω διώξεις των εικονολατρών όπως συνέβαίνε επί Λέοντος Ε'. Στα επίσημα αρχεία ο Μιχαήλ υπεραμύνεται της αναβίωσης της εικονομαχικής πολιτικής εκ μέρους του προκατόχου του. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, η Ευφροσύνη ενδεχομένως να πιστεύει ότι καθήκον της είναι να πείσει τον Μιχαήλ να επαναφέρει την εικονολατρική πρακτική. Είναι λοιπόν πιθανό ότι και εκείνη έχει τους κρυφούς της στόχους! Όμως δεν διαθέτουμε ενδείξεις για το αν η παράταξη των εικονολατρών είχε αντιληφθεί αυτή τη δυνατότητα επηρεασμού του αυτοκράτορα.
Η κατάληξη αυτής της μάχης, ή διελκυστίνδας, μπορεί να συναχθεί μόνον από το γεγονός ότι στις αρχές της δεκαετίας του 820, και σε απροσδιόριστη ημερομηνία, η Ευφροσύνη αφήνει το Μοναστήρι όπου είχε περάσει είκοσι τέσσερα ή και περισσότερα χρόνια της ζωής της, παντρεύεται τον Μιχαήλ Β' και στέφεται αυτοκράτειρα.63 Με αυτόν τον γάμο πολιτικής σκοπιμότητας γίνεται θετή μητέρα του νεαρού πρίγκιπα Θεόφιλου. Η νεκρανάστασή της ως αυτοκρατορικής συζύγου ίσως να επέτρεψε στη Μαρία, τη μητέρα της, να απαρνηθεί την αναγκαστική μακροχρόνια εξορία της για να επιστρέφει στην πρωτεύουσα. Εφόσον η Μαρία κατόρθωσε τελικά, ύστερα από κάποιες συνεννοήσεις, να συνοδεύσει την κόρη της πίσω στα ανάκτορα που γνώριζε τόσο καλά, τότε θα ένιωσε επιτέλους κάποια σχετική δικαίωση.
Μια παρόμοια εξέλιξη θα σηματοδοτούσε το ασυνήθιστο αποκορύφωμα στη ζωή της Μαρίας, τη στιγμή κατά την οποία θα συμπυκνωνόταν όλη η τρομακτική δυναμική της πορείας που την είχε οδηγήσει από την αφάνεια της επαρχίας στον ρόλο της αυτοκρατορικής νύφης, για να γευτεί στη συνέχεια τις φοβερές συνέπειες της διάλυσης του αυτοκρατορικού γάμου. Η Μαρία βίωσε τα ακραία όρια, του ύψους και του βάθους, της μοίρας μιας Βυζαντινής αυτοκράτειρας. Το ότι θα δοκίμαζε την ικανοποίηση να επιστρέφει στο ανάκτορο για να παραστεί μάρτυρας της ενθρόνισης της δεύτερης κόρης της ως αυτοκράτειρας και της ίδιας ως μητέραςαυτοκράτειρας, φαίνεται υπερβολικά αισιόδοξο για να είναι αληθινό. Ωστόσο είναι πιθανόν ότι συνέβη. Όπως είδαμε προηγουμένως, αυτή η λύση είναι ακριβώς ό,τι προβλέπει, φοβάται και καταδικάζει ο Θεόδωρος Στουδίτης.
Η αυτοκράτειρα Ευφροσύνη
Ο αναγνώστης δεν θα εκπλαγεί αν πληροφορηθεί ότι δεν αναφέρεται τίποτα για τις δραστηριότητες της Ευφροσύνης ως αυτοκράτειρας στο διάστημα της βασιλείας του Μιχαήλ Β' (820-829). Η χρονολογία του γάμου της, ο ρόλος της ως θετής μητέρας του νεαρού πρίγκιπα Θεόφιλου, ο τρόπος που διοικούσε τα γυναικεία διαμερίσματα του Μεγάλου Παλατιού, η συμμετοχή της σε τελετές της Αυλής τα πάντα μας είναι άγνωστα. Το γεγονός οφείλεται εν μέρει στην έλλειψη σύγχρονων της ιστορικών. Ενώ ορισμένοι συγγραφείς του Θ' αιώνα σημειώνουν σωστά τον δεύτερο γάμο του αυτοκράτορα, άλλες εικονολατρικές πηγές δεν τον αναφέρουν, είτε επειδή τον αγνοούν είτε από προκατάληψη. Κάποιοι μάλιστα δεν γνωρίζουν καν τη Θέκλα και παρουσιάζουν την Ευφροσύνη ως μητέρα του Θεόφιλου. Μερικοί αποδίδουν τις αποτυχίες του Μιχαήλ σε αυτή την παράνομη ένωση, με την οποία μια αφοσιωμένη μοναχή αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το μοναστηριακό της ενδιαίτημα και να καταπατήσει τον πρωταρχικό της γάμο με τον Χριστό.64 Κανένας δεν ενδιαφέρεται για τις απόψεις της Ευφροσύνης.
'Ομως μπορούμε να παρακολουθήσουμε μέσα από κάποιες άλλες πηγές ένα μέρος τουλάχιστον της δράσης της. Η πιο σημαντική της πράξη, την οποία η Ευφροσύνη πιθανόν να επιτέλεσε αρκετά νωρίς, αφορά τη δημιουργία ενός οικογενειακού ιερού όπου και επρόκειτο να ταφεί. Δεν είναι κάτι που μας ξαφνιάζει, αφού οι πλούσιοι συχνά έφτιαχναν εν ζωή τους τάφους τους και άφηναν στους συγγενείς τους αυστηρές οδηγίες σχετικά με την ταφή τους. Οι αυτοκράτορες συνήθιζαν να σχεδιάζουν τα σχετικά με την κηδεία τους από πολύ νωρίς: το 610, ο Ηράκλειος καλά καλά δεν είχε ενθρονιστεί όταν κάλεσε τα μέλη της συντεχνίας των νεκροθαφτών για να αποφασίσουν το χρώμα του μαρμάρου με το οποίο θα κατασκεύαζαν τη σαρκοφάγο του. Και μόλις το διάλεξε, οι τεχνίτες έφυγαν για να ετοιμάσουν τον τάφο του, παρ’ όλο που έμελλε να κυβερνήσει για τα επόμενα τριάντα ένα χρόνια. Ο Μιχαήλ είχε ήδη θάψει την πρώτη του σύζυγο, τη Θέκλα, στο αυτοκρατορικό μαυσωλείο των Αγίων Αποστόλων και σχεόίαζε να αναπαυθεί πλάι της, εκτός κι αν μια απευκταία εξέγερση τον υποχρέωνε σε εξορία σε κάποιο μοναστήρι. Η Ευφροσύνη πιθανότατα αντιλαμβανόταν πως δεν θα βρισκόταν κάποια γωνιά γι’ αυτή στους Αγίους Αποστόλους. Φρόντισε λοιπόν να εξασφαλίσει την ταφή της σ’ ένα μέρος της αρεσκείας της.
Σύμφωνα με τα Πάτρια, μία σε γενικές γραμμές αναξιόπιστη συλλογή ιστοριών σχετικά με τα μνημεία της Κωνσταντινούπολης, και ορισμένες μεταγενέστερες πηγές, η Ευφροσύνη έκανε δωρεές σε δύο μοναστήρια της πρωτεύουσας. Το πρώτο είναι τα Λιβάδια, ένα μοναστήρι που ιδρύθηκε στους αγρούς από την αυτοκράτειρα Ειρήνη και το οποίο είχε ερειπωθεί και παρακμάσει (βλ. κεφάλαιο 2). Η Ευφροσύνη το ξανάκτισε και του έδωσε το όνομα Μονή της Κυράς Ευφροσύνης. Προικίζοντάς το με αυτοκρατορικό χρήμα, το μεταμόρφωσε σε δικό της ίδρυμα.65 Το δεύτερο είναι ένα σπίτι που αγόρασε από τον Νικήτα τον πατρίκιο «στα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης» και το οποίο μετέτρεψε σε γυναικείο μοναστήρι με το όνομα τα Γαστρίου.66 Από άλλες πηγές πληροφορούμαστε ότι αυτός ο Νικήτας ήταν ένας από τους πιο έμπιστους ευνούχους της αυτοκράτειρας Ειρήνης. Όμως τον καιρό της Ευφροσύνης είχε γίνει εικονολάτρης μοναχός και αργότερα, υπό τον Θεόφιλο, υπέφερε εξαιτίας της αφοσίωσής του στις εικόνες.67 Αν και τα δύο μοναστήρια συνδέονται με την Ευφροσύνη, το δεύτερο συνδέθηκε περισσότερο με μια μεταγενέστερη αυτοκράτειρα, τη Θεοδώρα, τη σύζυγο του Θεόφιλου. Πάντως είναι βέβαιο ότι η αυτοκράτειρα Ευφροσύνη ήταν γνωστή ως πάτρωνας ενός μοναστηριού που πήρε το όνομά της και φιλοξένησε τον τάφο της. Το μοναστήρι υπήρχε κατά τον I' αιώνα και αναφέρεται στο Περί της Βασιλείου τάξεως.68
Το Μοναστήρι της Κυράς Ευφροσύνης
Τ ο μοναστήρι της Κυράς Ευφροσύνης βρισκόταν κοντά στα τείχη της πόλης, σε μια περιοχή όπου τον Θ' αιώνα υπήρχαν πιθανότατα κήποι και μποστάνια και ήταν λιγότερο πυκνοκατοικημένη από άλλες περιοχές της πρωτεύουσας. Ακόμη πιο σημαντικό, φιλοξενούσε αρκετούς τάφους, γεγονός που υποδηλώνει ότι υπήρχε προγραμματισμένη πολιτική ώστε οι άμεσοι συγγενείς της Ευφροσύνης να συναντηθούν στη μετά θάνατο ζωή. Το γεγονός δεν πέρασε απαρατήρητο, όμως η ευθύνη της Ευφροσύνης για όλ’ αυτά δεν έχει επαρκώς υπογραμμιστεί.69 Παράλληλα με τον δικό της τάφο, η Ευφροσύνη φρόντισε για την τελευταία κατοικία της μητέρας της, επειδή δεν ήθελε να ταφεί στο Μοναστήρι όπου παρά τη θέλησή της είχε εγκλειστεί για τόσα χρόνια. Φαίνεται πιθανό ότι η Μαρία πέθανε κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Β', παρ’ όλο που το γεγονός φυσικά δεν καταγράφεται σε καμιά σωζόμενη πηγή. Αν είχε γεννηθεί περί το 770-774 και είχε παντρευτεί τον Κωνσταντίνο το 788, όταν ήταν ανάμεσα στα δεκατέσσερα και στα δεκαοκτώ, πιθανόν να έζησε μέχρι το 830, όταν θα ήταν πια εξήντα χρόνων περίπου. Αν και είναι πολύ για μια γυναίκα του Μεσαίωνα, η υγιεινή μοναστηριακή διατροφή ίσως την είχε ωφελήσει ώστε να υπερβεί τον μέσο όρο ηλικίας άλλωστε η θέλησή της να ξανακερδίσει το αυτοκρατορικό της κύρος και να δει τον γάμο της να επικυρώνεται εκ νέου ήταν ένα ισχυρό κίνητρο για επιβίωση. Όταν πάντως πεθαίνει, η Μαρία θάβεται από την κόρη της στο Μοναστήρι της Κυράς Ευφροσύνης, που πρόσφατα είχε ιδρυθεί από τη νέα αυτοκράτειρα ως οικογενειακό ιερό. Ήταν μάλλον η πρώτη της οικογένειας που τάφηκε εκεί. Ύστερα η Ευφροσύνη μετέφερε εκεί τα λείψανα του πατέρα της, καθώς και αυτά της αδελφής της, της Ειρήνης.
Ο Κωνσταντίνος ΣΤ' είχε πεθάνει κάμποσο καιρό μετά την τύφλωσή του (έζησε και μετά τον θάνατο της μητέρας του) και η δεύτερη γυναίκα του, η Θεοδότη, τον είχε θάψει πιθανόν στο ίδρυμα όπου ζούσαν.70 Όπως είδαμε, ο γάμος τους εξακολούθησε να διχάζει την Εκκλησία, με τους μοναχούς της Μονής Στουδίου να τηρούν ανένδοτη στάση κατά του ιερέα που ευλόγησε την ένωσή τους. Εξαιτίας αυτής της αντίθεσής τους, ο Θεόδωρος, ο αδελφός του Ιωσήφ και ο πρεσβύτερος θείος τους Πλάτων είχαν εξοριστεί σε διαφορετικά μέρη και ανακλήθηκαν μόνο μετά τον θάνατο του Νικηφόρου Α' στο πεδίο της μάχης, το 811. Όταν η ενωμένη πλέον Εκκλησία επικύρωσε ως μόνο νόμιμο τον γάμο της Μαρίας με τον Κωνσταντίνο ΣΤ', η Θεοδότη στιγματίστηκε ως μοιχαλίδα. Κάτω απ’ αυτές τις αντίξοες συνθήκες, η απόφασή της να αποσυρθεί σε μοναστήρι μοιάζει ακόμη πιο φυσιολογική. Το ανάκτορο στο οποίο είχαν ζήσει μετά το 797 μετατράπηκε σε μοναστήρι, που ονομάστηκε υπαινικτικά Μονή της Μετάνοιας, αλλά αυτό ίσως να μην είναι τίποτε περισσότερο από φήμη. Ήταν επίσης γνωστό ως Μοναστήρι της Θεοδότης, καθώς και με το όνομα του αρχικού ιδιοκτήτη του οικήματος, του Ισίδωρου. Είναι άγνωστο πόσο καιρό έμεινε εκεί η Θεοδότη, αλλά τουλάχιστον στην απομόνωσή της θα γλίτωσε από την αυτοκρατορική, εκκλησιαστική και κοινωνική καταφρόνια.
Έτσι όταν η Ευφροσύνη αποφάσισε να μεταφέρει τα λείψανα του πατέρα της στο δικό της ιερό, έπρεπε να μάθει αν είχαν μείνει στο Μοναστήρι της Μετάνοιας της Θεοδότης ή αν είχαν σταλεί στη Μαρία, στην Πρίγκιπο. Μια και η αδελφή της, η Ειρήνη, είχε πεθάνει νέα και πιθανόν τάφηκε στη μοναστηριακή εκκλησία της Πριγκίπου, υπήρχε κιόλας ένας τάφος που η Ευφροσύνη έπρεπε να ανοίξει για τη μετακομιδή των οστών της αδελφής της. Αλλά και μία από τις προγονές της, η Άννα, είναι γνωστό ότι τάφηκε στο Μοναστήρι της Κυράς Ευφροσύνης, πιθανότατα με δική της επιλογή. Το Μοναστήρι πρόσφερε άλλωστε το κατάλληλο αυτοκρατορικό περιβάλλον και πιθανόν να της το είχε προτείνει η θετή της μητέρα. Κάποια στιγμή, και πάλι χωρίς να γνωρίζουμε το έτος, η ίδια η Ειρήνη θα ενταφιαστεί ανάμεσα στους συγγενείς της, σύμφωνα με την επιθυμία της.
Η μεγάλη της φροντίδα για τη δημιουργία ενός οικογενειακού ιερού μας εντυπωσιάζει ακόμη περισσότερο επειδή η οικογένεια της Ευφροσύνης εκπροσωπούνταν επαρκώς ήδη και σε άλλα μοναστήρια της πρωτεύουσας. Ο παππούς της από τη μεριά της μητέρας της, ο Φιλάρετος, είχε αγοράσει έναν τάφο στη γυναικεία Μονή του Αγίου Ανδρέου εν Κρίσει και η χήρα του, η Θεοσεβώ, αναφέρεται ότι αργότερα αναπαύτηκε κοντά του. Οι τάφοι τεσσάρων συγγενών της βρίσκονταν αλλού: δύο θείοι της στο Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου τα πραιπόσιτου, και δύο θείες της που είχαν γίνει μοναχές στη Μονή της Θεοτόκου στις πόρτες Πέμπτου.71 'Οταν η Ευφροσύνη και η μητέρα της απελευθερώθηκαν από τον τόπο της εξορίας τους στην Πρίγκιπο, μπορούσαν αν ήθελαν να επεκτείνουν έναν απ’ αυτούς τους οικογενειακούς τάφους. Θα τους αρκούσε επίσης ένας πρόσθετος χώρος στον Άγιο Ανδρέα εν Κρίσει. Όμως δεν έγινε κάτι τέτοιο. Αντίθετα, η Ευφροσύνη επιθυμούσε να οικοδομήσει το δικό της οικογενειακό ιερό, όπου το διαζύγιο που είχε ρημάξει τη ζωή της θα μπορούσε να ακυρωθεί αναδρομικά. Για μιαν ακόμη φορά, την τελευταία, μια γυναίκα θα αποφάσιζε για τη μοίρα του Κωνσταντίνου.
Η εξασφάλιση της οικογενειακής μνήμης
Π αρατηρούμε λοιπόν ότι η Ευφροσύνη φροντίζει να συγκεντρωθούν οι συγγενείς της σε έναν οικογενειακό τάφο, όπου οι γονείς της θα μνημονεύονται με τον αρμόζοντα τρόπο και επιτέλους θα αναπαυθούν εν ειρήνη. Επειδή η απόδοση τιμών στους τάφους των προγόνων είναι σημαντικό καθήκον των επόμενων γενεών, αυτή η πολιτική συνιστά ζωτικό τμήμα της καταγραφής της ιστορίας κάθε μεγάλης οικογένειας. Συνδέεται επίσης στενά με τη διατήρηση της μνήμης, όπου οι γυναίκες έχουν, εκ παραδόσεως, τον πιο σημαίνοντα ρόλο. Με την αφοσίωση που δείχνουν στους νεκρούς, συντηρούν μια γνώση της οικογενειακής ιστορίας, τα ονόματα εκείνων που πέθαναν νέοι, τα κατορθώματα κάποιων άλλων. Έτσι η Ευφροσύνη με τη δημιουργία αυτού του ιερού πράττει ό,τι θα έπραττε κάθε γυναίκα αριστοκρατικής καταγωγής για να εξασφαλίσει τον οφειλόμενο σεβασμό στους θανόντες συγγενείς της. Ηλικιωμένοι πρόγονοι, στρατιώτες που σκοτώθηκαν πριν την ώρα τους στις μάχες, ακόμη και παιδιά, αρσενικά και θηλυκά, όλοι τους μνημονεύονται τις μέρες της γέννησης και του θανάτου τους, τους ανάβουν καντήλια, τελούν λειτουργίες προς τιμήν τους και προσφέρουν φιλανθρωπικές δωρεές στο όνομά τους.72 Επιτελώντας αυτό το καθήκον, η Ευφροσύνη σβήνει το παρελθόν, όταν η οικογένειά της ήταν χωρισμένη σε δύο εχθρικά στρατόπεδα επανασυνδέει τους γονείς της στον θάνατο. Έτσι το Μοναστήρι της Κυράς Ευφροσύνης μετατρέπεται σε οικογενειακό ιερό, όπου η ίδια και οι στενοί συγγενείς της θα μνημονεύονται κάθε χρόνο.
Μια και είναι η τελευταία απόγονος και δεν έχει παιδιά, το καθήκον της είναι επιτακτικό. Οι τρεις πρώτες γενιές της Συριακής δυναστείας έδωσαν αυτοκράτορες που όλοι τους τάφηκαν στο αυτοκρατορικό μαυσωλείο του Ιουστινιανού, στους Αγίους Αποστόλους, δίπλα στον Ιουστινιανό Α', τον Ιουστίνο Β', τον Ηράκλειο και τόσους άλλους. Τους τάφους τους επισκέπτονταν οι ηγεμονεύοντες αυτοκράτορες σε καθορισμένες ημερομηνίες, όπως η Μεγάλη Δευτέρα και άλλες. Όμως λόγω των αντιξοοτήτων που εξιστορήθηκαν προηγουμένως, ο Κωνσταντίνος ΣΤ', ο οποίος εκπροσωπούσε την τέταρτη γενιά της κυβερνώσας οικογένειας που είχε εγκαθιδρύσει ο Λέων Γ', δεν είχε ταφεί στη θέση που του άρμοζε, πλάι στον πατέρα, τον παππού και τον προπάππο του. Έτσι η Ευφροσύνη εκτίμα ότι η τέταρτη και η πέμπτη γενεά της δυναστείας, στην οποία ανήκε και η ίδια, δικαιούνται ένα κατάλληλο ιερό. Αποφασίζει λοιπόν ότι η μνήμη του πατέρα της, της πρώτης συζύγου του και των δύο νόμιμων θυγατέρων τους θα τιμάται στο δικό της ίδρυμα. Με αυτόν τον τρόπο, ενώ άλλες αυτοκρατορικές δυναστείες θα έρχονται και θα παρέρχονται, και η καθεμιά τους θα προβάλλει παρόμοια αξίωση απέναντι στην αιωνιότητα, η οικογένειά της θα αναπαύεται στον δικό της ξεχωριστό τάφο. Το εγχείρημα της Ευφροσύνης θα χρησιμεύσει ως πρότυπο για τις μεταγενέστερες γυναίκες της αυτοκρατορικής οικογένειας στην Κωνσταντινούπολη.
Βέβαια το αυτοκρατορικό μαυσωλείο του Κωνσταντίνου Α', του ιδρυτή της Νέας Ρώμης, ήταν το πρώτο παράδειγμα τάφου συνδεδεμένου με κάποια εκκλησία. Μεταγενέστεροι Βυζαντινοί αυτοκράτορες θεώρησαν δικαίωμά τους να συναντήσουν τους προκατόχους τους σε αυτό το καθαγιασμένο μέρος στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων. Ο Ιουστινιανός πρόσθεσε ένα καινούργιο μαυσωλείο επειδή είχαν πληθύνει οι τάφοι. Ωστόσο πολλοί ηγεμόνες είχαν πέσει στα πολεμικά πεδία είτε είχαν πεθάνει πρόωρα δολοφονημένοι. Άλλοι, όπως η Ειρήνη, βρήκαν τελικά έναν τόπο ανάπαυσης εκεί μετά από μια περίοδο καταδίκης και μεταγενέστερης αποκατάστασης.
Στις αρχές του I' αιώνα, ο Ρωμανός Α' ο Λεκαπηνός σχεδίασε ένα καινούργιο μαυσωλείο για τη νέα δυναστεία που ήλπιζε να ιδρύσει. Αυτή ήταν η προφανής πρόθεσή του όταν κατασκεύαζε τη Μονή του Μυρελαίου (Αγίου Μύρου), περιβάλλοντας με αυτοκρατορικούς συνειρμούς το δικό του ίδρυμα όπου η σύζυγός του Θεοδώρα είχε ταφεί το 922. Παρότι τα δυναστικά του σχέδια καταπνίγηκαν εξαιτίας της επιμονής του Κωνσταντίνου Ζ', δεν υπάρχει αμφιβολία για τον σκοπό του. Παρομοίως, η οικογένεια των Φωκάδων εμφανίζεται να έχει δημιουργήσει ένα δυναστικό ιεροφυλάκιο στην Καππαδοκία. Η διαδικασία αντανακλά την ανάπτυξη και την επικράτηση αριστοκρατικών ομάδων, πλουσίων οικογενειών που είχαν μεγάλες έγγειες ιδιοκτησίες στις επαρχίες και ανέκαθεν εποφθαλμιούσαν την αυτοκρατορική εξουσία. Οι πολυάριθμες ανεπιτυχείς εξεγέρσεις σημαίνουν επίσης ότι σπάνια έφταναν στην κορυφή της βυζαντινής κοινωνίας και συνεπώς έπρεπε να συμβιβάζονται με τοπικά ιερά. Τα τελευταία ωστόσο μπορούν να γίνουν με τη σειρά τους πολύ σημαντικές εστίες πολιτικών φιλοδοξιών και περιφερειακών αναμνηστικών εορτασμών.
Άλλες αυτοκρατορικές δραστηριότητες
Η Ευφροσύνη φαίνεται ότι επιτέλεσε τον ρόλο που της επιφύλασσε ο Μιχαήλ Β'· τουλάχιστον δεν υπάρχουν στοιχεία ότι ο ίδιος δυσαρεστήθηκε. Είτε ο αυτοκράτορας σκόπευε σοβαρά να κάνει και άλλα παιδιά, είτε όχι, η δεύτερη σύζυγός του δεν τεκνοποίησε. Ίσως να ήταν στείρα, υπόθεση που μοιάζει σοβαρότερη από την εικασία ότι ο γάμος τους υπήρξε συμβατικός και εξυπηρετούσε μόνον πολιτικές σκοπιμότητες.73 Οι άνδρες υπό φυσιολογικές συνθήκες παντρεύονται προσδοκώντας κανονικές σεξουαλικές σχέσεις και παιδιά. Ωστόσο ο Θεόφιλος παρέμεινε το μοναδικό παιδί του Μιχαήλ και στέφθηκε συναυτοκράτορας το 821. Η Ευφροσύνη πιθανότατα φρόντιζε για τις ανάγκες του προγονού της όπως όφειλε ως θετή μητέρα. Ο Θεόφιλος ήταν ήδη δέκα χρόνων όταν η Ευφροσύνη παντρεύτηκε τον πατέρα του, συνεπώς είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε την πιθανή επιρροή της επάνω του. Πάντως σε όλες τις σημαντικές αυλικές εκδηλώσεις ο νεαρός Θεόφιλος εμφανιζόταν να ακολουθεί το αυτοκρατορικό ζεύγος και η Ευφροσύνη θα είχε την ευκαιρία να αναπτύξει στενή σχέση μαζί του. Τα όσα συνέβησαν στη διάρκεια της βασιλείας του μια δεκαετία αργότερα υποδηλώνουν ότι όντως έτσι είχαν τα πράγματα.
Ο Θεόφιλος εκπαιδεύτηκε στην αυτοκρατορική τέχνη κατά κύριο λόγο από άρρενες παιδαγωγούς, ευνούχους της Αυλής και ειδικούς σε όλα τα θέματα που όφειλε να κατέχει. Ο Μιχαήλ Β' ήταν αμόρφωτος, όπως τόσοι άλλοι στρατιωτικοί σφετεριστές του θρόνου, γι’ αυτό ήταν αποφασισμένος να εξασφαλίσει για τον γιο του τους καλύτερους δασκάλους και να τον διδάξουν εξέχοντες λόγιοι. Ο αυτοκράτορας διόρισε υπεύθυνο για την εκπαίδευση του Θεόφιλου τον Ιωάννη Γραμματικό, έναν πολύ μορφωμένο κληρικό και μελλοντικό πατριάρχη. Αυτό το πρόσωπο είναι γνωστό για τις θεολογικές του γνώσεις· ως αναγνώστης στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας στις αρχές του Θ' αιώνα είχε επιφορτιστεί από τον Λέοντα Ε' να ερευνήσει τις βιβλιοθήκες της Κωνσταντινούπολης και να βρει κείμενα εικονομάχων προκειμένου να υποστηρίξει την αναβίωση της εικονομαχίας πριν από τη Σύνοδο του 815. Ο Ιωάννης Γραμματικός διαδραμάτισε βασικό ρόλο στην επαναφορά της εικονομαχίας και εξασφάλισε την ορθή εμπέδωση της εικονομαχικής θεολογίας εκ μέρους του Θεόφιλου.74 Εκτός από τη θεολογική του εκπαίδευση, ο Ιωάννης φαίνεται ότι ενθάρρυνε τον Θεόφιλο να αποκτήσει νομικές γνώσεις, τις οποίες ο νεαρός πρίγκιπας συνδύαζε με τον μεγάλο του ενθουσιασμό για την οικοδόμηση περίτεχνων και πολυτελών ανακτόρων και εκκλησιών. Αυτό το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό του πιθανόν να οφείλεται στην εκπαίδευση που έλαβε από μικρός.
Άλλες όψεις της ζωής της Ευφροσύνης ως αυτοκράτειρας, τις οποίες μπορούμε να υποθέσουμε, σχετίζονται με την επίσημη θέση της ως αυτοκρατορικής συμβίας. Γνωρίζουμε ότι κάθε αυτοκράτειρα είχε στη διάθεσή της ορισμένες πηγές χρηματοδότησης τις οποίες χρησιμοποιούσε για να επιτελεί τις αγαθοεργίες της να πραγματοποιεί δωρεές όπως τα σολέμνια, ετήσιες δωρεές σε μοναστήρια, σαν αυτές που έκανε η Ειρήνη για τη Μονή Στουδίου· να διασκεδάζει τις γυναίκες των υψηλόβαθμων αξιωματούχων, καθώς και τις συζύγους των συγκλητικών και πάνω απ’ όλα να ικανοποιεί τις ανάγκες των θηλυκών μελών της Αυλής που είχαν τις δικές τους συνεστιάσεις, τις μεγάλες δεξιώσεις τους και τις προαγωγές σε επίσημες θέσεις (όταν οι σύζυγοι των αξιωματούχων έπαιρναν τους αντίστοιχους τίτλους, σπαθάρισσα, τουρμάρχισσα, στρατηγισσα και πάει λέγοντας). Πολλές από αυτές τις δραστηριότητες τεκμηριώνονται έμμεσα από την ύπαρξη σφραγίδων των αυλικών, όπως οι σφραγίδες που αναφερονται στην τραπεζαρία της αυτοκράτειρας ή σφραγίδες γυναικών των οποίων η θέση προσδιορίζεται από τον τίτλο του ανδρός τους.75 Στα μέσα του I' αιώνα, όταν συντάχτηκε το Περί της Βασιλείου τάξεως, οι τάξεις των γυναικών των αυλικών συνιστούσαν ένα μεγάλο σώμα και ξεχώριζαν μεταξύ τους ανάλογα με τη θέση των συζύγων τους στη στρατιωτική είτε την κρατική ιεραρχία. Υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτές οι θέσεις είχαν αποκτήσει μεγαλύτερη σημασία εκείνη ακριβώς την εποχή.76
Επίσης μπορούμε να συμπεράνουμε οτι ως αυτοκράτειρα η Ευφροσύνη έπαιζε τον αναμενόμενο ρόλο της στην υποδοχή διπλωματών στην Αυλή. Υπήρχε ένα ακόμη καθήκον για το οποίο όφειλε να φροντίσει: η επιλογή ενός κατάλληλου εντυπωσιακού δώρου για τη σύζυγο του Λουδοβίκου του Ευσεβούς, του γιου και διαδόχου του Καρλομάγνου, όταν ο Μιχαήλ Β' απέστειλε σ’ αυτόν μια φιλική πρεσβεία, το 827. Οι διπλωματικές σχέσεις με τη Δύση είχαν διακοπεί εξαιτίας της δολοφονίας του Λέοντα Ε' και του μακροχρόνιου εμφυλίου πολέμου ανάμεσα στον Μιχαήλ και τον Θωμά τον Σλάβο. Έτσι το 824 η πρώτη βυζαντινή πρεσβεία στους Φράγκους έφερε στις αποσκευές της δέκα διαφορετικούς τύπους μεταξωτών, δώρα προς τον Λουδοβίκο από τον αδελφό του αυτοκράτορα.77 Όταν επέστρεψε ο πρεσβευτής, ο Θεόδωρος Κρίθινος, πληροφόρησε τον Μιχαήλ Β' ότι οι Καρολίδες ενδιαφέρονταν πολύ για τα γραπτά ενός Χριστιανού συγγραφέα με το όνομα ΨευδοΔιονύσιος, τον οποίο ταύτιζαν με τον άγιο Διονύσιο. Έτσι ο αυτοκράτορας έστειλε με την επόμενη πρεσβεία του 827 ένα πολυτελές χειρόγραφο του έργου του, δώρο απολύτως ταιριαστό για έναν ηγεμόνα του οποίου οι Μεροβίγγειοι προκάτοχοί του ήταν όλοι θαμμένοι στο μοναστήρι το αφιερωμένο στον άγιο Διονύσιο, βόρεια από το Παρίσι.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση η Βυζαντινή αυτοκράτειρα όφειλε να παίξει τον δικό της ρόλο στη διπλωματική ανταλλαγή διαλέγοντας το κατάλληλο δώρο για τη σύζυγο του ξένου ηγεμόνα. Όμως δεν διαθέτουμε μαρτυρίες σχετικά με την επιλογή της. Είναι πάντως πιθανό ένα από τα πολλά βυζαντινά μεταξωτά που φυλάσσονται στα θησαυροφυλάκια των δυτικών μητροπόλεων να είχε επιλεγεί σαν ταιριαστό πολυτελές δώρο για την αυτοκράτειρα Ιουδήθ, τη σύζυγο του Λουδοβίκου.78 Αν τα κρατικά εργαστήρια, που αποτελούσαν μέρος του Ανακτόρου του Ελευθερίου, ήταν αφιερωμένα στην παραγωγή μεταξωτών (βλ. κεφάλαιο 2), η Ευφροσύνη ίσως να είχε κάποια ευθύνη για την επίβλεψή τους. Κάτι τέτοιο δεν θα ήταν ασύμβατο με τη διαμονή της στα γυναικεία διαμερίσματα του Μεγάλου Παλατιού, αφού το Ανάκτορο του Ελευθερίου εξακολούθησε να χρησιμοποιείται για πολλά χρόνια. Η ύφανση και η διακόσμηση των μεταξωτών που προορίζονταν να εξαχθούν ως διπλωματικά δώρα απαιτούσε συνεχή παραγωγή, ώστε να υπάρχουν πάντοτε αρκετά αποθέματα από αυτά τα πολύτιμα τόπια για την ικανοποίηση των αυτοκρατορικών αναγκών.79
Εισαγωγή και πρώτη αποκλειστική δημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Η ηλεκτρονική επεξεργασία , επιμέλεια και μορφοποίηση κειμένου και εικόνων έγινε από τον Ν.Β.Β
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο , για μη εμπορικούς σκοπούς με αναφορά πηγής το Ιστολόγιο
© ΠΗΔΑΛΙΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
http://www.alavastron.net/
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου