ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Η θηλυκή αυτοκρατορική εκδοχή
Η Παρθένος ανάμεσα στους ειδωλολάτρες
Γυναίκες Δυνάστες
Η Βασιλεύουσα
Ανάμεσα στις ποικίλες κληρονομιές του Βυζαντίου, μια ιδιαίτερη όψη της Θηλυκής αυτοκρατορικής εκδοχής Θα είχε εντυπωσιάσει τη νεαρή Ειρήνη όταν έφτασε στην Κωνσταντινούπολη για πρώτη φορά: η ύπαρξη πολλών αγαλμάτων που παρίσταναν Θεούς και Θεές πλάι σε άφθονα αυτοκρατορικά αγάλματα. Η Αφροδίτη και οι Μούσες, ο Ηρακλής και η Αθηνά ανακαλούσαν τις παραδόσεις της ελληνικής αρχαιότητας, ενώ τρισδιάστατα αγάλματα σε φυσική κλίμακα αυτοκρατορισσών του παρελθόντος της Πουλχερίας, της Ευδοξίας, της Αριάδνης, της Βερίνας και της Θεοδώρας έφερναν στο επίκεντρο της προσοχής τις γυναίκες ηγεμόνες από το παρελθόν. Κάποιες εμφανίζονταν πλάι στους συζύγους τους, συχνά ωστόσο έστεκαν μόνες τους πάνω σε πέτρινες στήλες σε δημόσιους χώρους, με επιγραφές που τις ονομάτιζαν και υπενθύμιζαν στους περαστικούς τα επιτεύγματά τους. Η αποδοχή τόσο των προχριστιανικών θεοτήτων και των δύο φύλων, όσο και η τιμή που αποδιδόταν στις Χριστιανός αυτοκράτειρες προσέδιδαν έναν ξεχωριστό χαρακτήρα στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Αντίθετα με τις άλλες πόλεις που ακόμη διατηρούσαν τα αρχαία τους αγάλματα, οι αυτοκρατορικές γυναίκες πρόσθεταν μια εντυπωσιακή οπτική διάσταση στην Κωνσταντινούπολη.
Τα αγάλματα αυτών των ξεχωριστών γυναικών τεκμηρίωναν τη δράση τους ως πατρώνων της Εκκλησίας και προστάτιδων των φτωχών, αλλά και τον ρόλο που είχαν διαδραματίσει ως αδελφές, θυγατέρες, σύζυγοι και μητέρες των αυτοκρατόρων. Η πόλη ήταν διακοσμημένη με αρκετές μεγάλες εικόνες του Κωνσταντίνου Α' και της μητέρας του, της Ελένης, εκατέρωθεν του Τίμιου Σταυρού, τον οποίο η τελευταία είχε ανακαλύψει, όπως πιστευόταν, στην Ιερουσαλήμ. Γι’ αυτό άλλωστε, όσο και για τον ρόλο της στην ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, είχε ανακηρυχθεί αγία. Την περίοδο αυτή, ανάμεσα στον Ζ' και τον Θ' αιώνα, ο γιος της ανυψώθηκε στο ίδιο ιερό επίπεδο. Με αυτόν τον τρόπο διάσημες γυναίκες του παρελθόντος δοξάζονταν δημοσίως, πρακτική που αντλούσε από τις κλασικές παραδόσεις οι οποίες είχαν ενισχυθεί με τη μετακόμιση της πρωτεύουσας στη Βασιλεύουσα.
Πλάι σε αυτές τις κοσμικές μορφές, η Κωνσταντινούπολη ήταν γεμάτη με αναπαραστάσεις της Παρθένου Μαρίας, της θεϊκής προστάτιδας της πόλης. Ο ρόλος της είχε μεγαλώσει σταδιακά από τα μέσα του Ε' αιώνα και εξής, γεγονός που οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην πατρωνία γυναικών της αυτοκρατορικής οικογένειας, όπως της Πουλχερίας και της Βερίνας, οι οποίες είχαν ιδρύσει εκκλησίες αφιερωμένες στη λατρεία της και τιμούσαν τις γιορτές της με δημόσιες λιτανείες και ολονυχτίες. Η σωτήρια δύναμή της δοκιμάστηκε και αποδείχτηκε αποτελεσματική στις πολιορκίες του 626 και του 717-718, όταν οι εικόνες της Παρθένου και ιερά της κειμήλια είχαν διαδραματίσει σπουδαίο ρόλο στην επιβίωση της πόλης. Στα προηγούμενα κεφάλαια, υποστήριξα ότι οι γυναίκες ένιωθαν μεγάλη οικειότητα με τις μητρικές και προστατευτικές ιδιότητες της Αειπαρθένου Θεοτόκου. Συμμετείχαν στις δημόσιες τελετές της λατρείας της, τις αγρυπνίες τα βράδια των Παρασκευών στις Βλαχέρνες για παράδειγμα, ενώ παράλληλα προσεύχονταν ιδιωτικά στις εικόνες της. Η αυτοκράτειρα Ειρήνη ολοφάνερα συμμεριζόταν τη λαϊκή πίστη στο ιερό της Παρθένου της Ζωοδόχου Πηγής, ενώ και η Θεοδώρα φαίνεται ότι είχε κάνει τις προσωπικές της προσφορές στον ναό των Βλαχερνών. Και οι δύο εκκλησίες διακοσμήθηκαν με παλιές εικόνες της Παρθένου και του Θείου Βρέφους, στις οποίες οι απλές γυναίκες απηύθυναν τακτικά τις προσευχές τους ζητώντας τη μεσολάβησή της.
Γυναίκες Δυνάστες
Αυτή η εντυπωσιακή οπτική παρουσία της ιερής μητέρας του αυτοκράτορα υπογράμμιζε επίσης τον θεμελιώδη ρολο των αυτοκρατορισσών στη δημιουργία των αυτοκραχορικών δυναστειών, την κρίσιμη σημασία της γονιμότητάς τους. Ως σύζυγοι και μητέρες εξασφάλιζαν τη συνέχεια της κυβερνώσας οικογένειας και συντελούσαν στη νομιμοποίηση των νεοφερμένων που είχαν σφετεριστεί διά της βίας τον θρόνο. Για την Ευφροσύνη, ιδιαιτέρως, αυτό αποτέλεσε ένα σημαντικό μέρος των καθηκόντων της στη σύνδεση της Συριακής δυναστείας του Η' αιώνα με τον τυχάρπαστο Μιχαήλ Β' από το Αμόριο που δεν διέθετε αυτοκρατορικά διαπιστευτήρια. Παρομοίως η Ειρήνη και η Θεοδώρα διατήρησαν τις αξιώσεις των οικογενειών των συζύγων τους και διασφάλισαν ότι οι γιοι τους θα κληρονομούσαν την πατρική αυτοκρατορική εξουσία. Εμπνέονταν από τη λατρεία της μητρότητας της Παρθένου, με τον τρόπο της η καθεμία, καθώς και από τη γονιμότητα προηγουμένων αυτοκρατορισσών, η αφοσίωση των οποίων στις δυναστικές υποχρεώσεις τους είχε συνεισφέρει στην επιβίωση της Αυτοκρατορίας.
Στην κλασική Ρώμη η δυναστεία δεν είχε την ίδια σημασία και η εξουσία ήταν ανοιχτή στους διεκδικητές της. Σε άλλες αυτοκρατορίες είτε η επιλογή συζύγου ήταν προνόμιο του κοσμικού ηγεμόνα, είτε επιτρεπόταν η πολυγαμία όπως στο Ισλάμ. Στη μεσαιωνική δυτική χριστιανοσύνη δεν υφίστατο αξιόλογη μόνιμη αυλική δομή. Όμως στο Βυζάντιο μια πανίσχυρη συγκεντρωτική Αυλή, με την ιεραρχία της και τις τάξεις των αξιωματούχων της, περιστρεφόταν γύρω από μια δυναστική αυτοκρατορική εξουσία. Επρόκειτο επίσης για ένα πειθαρχημένο χριστιανικό καθεστώς που περιόριζε αυστηρά τη δυνατότητα διαζυγίου. Συνεπώς οι αυτοκράτειρες ήταν εξαιρετικά σημαντικές. Αφού ο κάθε καινούργιος αυτοκράτορας ανυπομονούσε να εδραιώσει την εξουσία του και να εξασφαλίσει τη διαδοχή του μέσω του πρωτότοκου γιου του, η συμβία του οφείλε να διεκπεραιώσει με επιτυχία τον σπουδαίο ρόλο της συζύγου, της μητέρας και ενδεχομένως της αντιβασίλισσας. Σφετεριστές όπως ο Νικηφόρος Α', ο Λέων Ε' και ο Μιχαήλ Β' κατέβαλαν ανάλογες προσπάθειες μάλιστα το γεγονός ότι μόνο ο Μιχαήλ τα κατάφερε πιθανότατα οφείλεται στη στρατηγική που ακολούθησε στον δεύτερο γάμο του, όταν επανέφερε την Ευφροσύνη στο αυτοκρατορικό προσκήνιο.
Όποτε το Βυζάντιο απειλούνταν από τις κατακτήσεις των Σαρακηνών στην Ανατολή και των Βουλγάρων στη Δύση, πρόβαλλε η αδήριτη αναγκαιότητα μιας σταθερής δυναστείας που θα μπορούσε να εγγυηθεί την απρόσκοπτη διαδοχή του νόμιμου κληρονόμου στον θρόνο, όπως στην περίπτωση του Λέοντα Δ', ο οποίος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας μετά τον θανάσιμο τραυματισμό του πατέρα του στη διάρκεια της εκστρατείας του 775. Βέβαια η ύπαρξη νόμιμα διορισμένων συναυτοκρατόρων δεν αρκούσε για να εμποδίσει τις απόπειρες των φιλόδοξων στρατηγών. Ωστόσο κάθε φορά που ένας συνωμότης κατόρθωνε να κερδίσει τον θρόνο με στρατιωτικό πραξικόπημα, προσπαθούσε με τη σειρά του να εξασφαλίσει τη συνέχεια της οικογένειάς του. Έτσι, ο κάθε αυτοκράτορας εξαρτιόταν από τη γονιμότητα της συζύγου του και την ικανότητά της να υποστηρίξει τον διάδοχο σε περίπτωση που ο γιος ήταν πολύ μικρός για να κυβερνήσει όταν πέθαινε ο πατέρας του. Με αυτόν τον τρόπο οι αυτοκρατορικές χήρες ανακάλυπταν νέους ρόλους, ιδιαιτέρως κρίσιμους για το μέλλον της δυναστείας.
Η Βασιλεύουσα
Εκτός από τις τελετές που με το πέρασμα των αιώνων είχαν καθιερώσει έναν δημόσιο ρόλο για τις αυτοκρατορικές συζύγους, οι γυναίκες στην πορφύρα είχαν πρόσβαση σε μια ευρύτατη περιοχή της πόλης όπου μπορούσαν να επιδεικνύουν την εξουσία τους. Μολονότι οι αυλικές δραστηριότητες δεν επεκτείνονταν συχνά έξω από τα τείχη του Μεγάλου Παλατιού, σε αρκετές περιπτώσεις η αυτοκράτειρα όφειλε να βγει στην πόλη για να επισκεφτεί εκκλησίες, τάφους και ιερά. Άλλοτε πάλι άφηνε το ανάκτορο για προσωπικούς λόγους, για να προσευχηθεί και να κάνει τις προσφορές της όπως οποιοσδήποτε Χριστιανός, αν και συνοδευόμενη από φρουρούς, αυλικούς και ίσως άλλα μέλη της οικογένειάς της. Η Ειρήνη εκμεταλλεύθηκε αυτό το μερίδιο από την κληρονομιά της Ύστερης Αρχαιότητας με ιδιαιτέρως εντυπωσιακό τρόπο: η θέλησή της να επιδείξει την αυτοκρατορική της μεγαλοπρέπεια και τη γενναιοδωρία της, ακόμη και στη μακρινή δυτική Θράκη, υποδηλώνει την ολοφάνερη επιρροή που ασκούσαν παρόμοιες δημόσιες δραστηριότητες. Ακολουθώντας την παράδοση που είχε εγκαινιάσει η Ελένη και είχε εδραιώσει η Πουλχερία, οι αυτοκράτειρες δεν έπαψαν να ιδρύουν καινούργιες εκκλησίες και μοναστήρια.
Η δημιουργία τέτοιων καινούργιων ιερών μέσα στην Κωνσταντινούπολη, που τα χρησιμοποιούσαν για να μνημονεύουν τις οικογένειές τους, ήταν ένας αποτελεσματικός τρόπος για την εδραίωση της μνήμης των γυναικών της αυτοκρατορικής οικογένειας. Και οι τρεις αυτοκράτειρες του παρόντος βιβλίου αφιέρωσαν την ενεργητικότητά τους στην ίδρυση μοναστηριών, παρότι το μοναστήρι της Ειρήνης δεν εξυπηρετούσε τους ίδιους σκοπούς με τα μοναστήρια των άλλων δύο. Όμως η επιβίωση θρησκευτικών οίκων συνδεδεμένων με κάθε αυτοκράτειρα, όπου αναπαύονταν η ίδια και οι άμεσοι συγγενείς της, καθιέρωσε νέες παραδόσεις στην πρωτεύουσα που δεν περνούσαν απαρατήρητες από τους μεταγενέστερους προσκυνητές και επισκέπτες. Ήταν επίσης ένας τρόπος να κατοχυρωθεί η ιστορία γυναικών οι οποίες είχαν παντρευτεί μέλη της κυβερνώσας δυναστείας χωρίς να έχουν γεννηθεί στους κόλπους της, η ιστορία όλων εκείνων που ήταν παρείσακτες στους αυτοκρατορικούς κύκλους. Ακόμη και η Ευφροσύνη, που ήταν πορφυρογέννητη, επέστρεψε στον αυτοκρατορικό της ρόλο αφού πρώτα είχε αποκλειστεί από την εξουσία, έχοντας υποβιβαστεί στην ίδια κατάσταση με τη νεαρή Ειρήνη και τη Θεοδώρα. Μνημονεύοντας την οικογένειά της στο μοναστήρι που έφερε το όνομά της πετύχαιναν έναν πιο σημαντικό, πρόσθετο στόχο: υπενθύμιζαν τον νόμιμο γάμο των γονέων της, της δύστυχης Μαρίας και του Κωνσταντίνου ΣΤ'. Έτσι οι παραδόσεις της Βασιλεύουσας ασκούσαν πολύ μεγαλύτερη επιρροή ακόμη και από τους χώρους του Μεγάλου Παλατιού, όπου οι αυτοκράτειρες είχαν τα προσωπικά τους διαμερίσματα, την περιουσία και τους υπηρέτες τους. Μέσα στον αστικό χώρο, είχαν τη δυνατότητα να ιδρύσουν ιδρύματα, ναούς και μοναστήρια με ιδιαίτερα θηλυκά χαρακτηριστικά. Αυτά με τη σειρά τους συντηρούσαν και αναπαρήγαν την παράδοση της γυναικείας επιρροής και εξουσίας.
Η Ειρήνη, η Ευφροσύνη και η Θεοδώρα εκμεταλλεύθηκαν και ενίσχυσαν αυτές τις τρεις πηγές της «θηλυκής αυτοκρατορικής εκδοχής». Φυσικά οι δραστηριότητές τους συχνά καταδικάζονται.· εκκλησιαστικοί, αυλικοί και άρρενες συγγενείς ενώνουν τις αποδοκιμασίες τους απέναντι στις γυναίκες που δρουν ως ανεξάρτητοι παράγοντες. Το θεωρούν παράνομο. Η άσκηση άμεσης εξουσίας από γυναίκες είναι ανάρμοστη. Είναι ασύμβατη με τις πράξεις που αναμένονται από κάποιον που κατέχει ένα τόσο δοξασμένο αξίωμα. Δέχονται ωστόσο ότι καμιά φορά οι γυναίκες μπορούν να κατέχουν υψηλά αξιώματα και να συμπεριφέρονται ως άνδρες ηγεμόνες χάριν της επιβίωσης της Αυτοκρατορίας. Μολονότι αρνούνταν θεωρητικά παρόμοιες δυνατότητες στις γυναίκες, οι άνδρες σχολιαστές ήταν αναγκασμένοι να επιδεικνύουν μεγαλύτερη ευελιξία και προσαρμοστικότητα στην πράξη.
Πρώτη εισαγωγή και δημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Η επεξεργασία, επιμέλεια μορφοποίηση κειμένου και εικόνων έγινε από τον Ν.Β.Β
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο, για μη εμπορικούς σκοπούς με αναφορά πηγής το Ιστολόγιο:
© ΠΗΔΑΛΙΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
http://www.alavastron.net/
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου