ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Ενότητες
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΤΡΙΤΟ
Ευφροσύνη: μια Πριγκίπισσα γεννημένη στην πορφύρα
Ο γάμος του Κωνσταντίνου και της Μαρίας
Ο βίος του Φιλάρετου
Οι στόχοι των γαμήλιων καλλιστείων
Η γέννηση της Ευφροσύνης
Εχουμε ηδη συναντήσει την ευφρόσυνη, θυγατέρα του Κωνσταντίνου ΣΤ' και της πρώτης του συζύγου, της Μαρίας από την Άμνια, εγγονή δηλαδή της Ειρήνης. Ήταν πιθανότατα το δεύτερο παιδί του αυτοκρατορικού ζεύγους, κορίτσια και τα δύο που γεννήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 790. Η γέννηση της Ευφροσύνης στη θέση του πολυπόθητου γιου πολύ πιθανόν να υπήρξε το έναυσμα της καταστροφής που επακολούθησε. Γιατί αν η Ευφροσύνη ήταν αγόρι, ο Κωνσταντίνος θα είχε έναν άρρενα διάδοχο να κληρονομήσει την αυτοκρατορική του εξουσία. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο γιος αυτός θα είχε το όνομα Λέων, όπως ο παππούς του Λέων Δ'. Ακόμη πιο σημαντικό, η γέννησή του θα είχε εξασφαλίσει την επιβίωση της Μαρίας ως μητέρας του επίδοξου διαδόχου. Αλλά τα πράγματα ήρθαν αλλιώς. Η Ευφροσύνη ήταν και αυτή κορίτσι. Ύστερα από δύο κόρες, φαίνεται πως ο Κωνσταντίνος έπαψε να αντιμετωπίζει τη Μαρία σαν τη γυναίκα που θα του χάριζε έναν διάδοχο. Και από τη στιγμή που ανακάλυψε τη Θεοδότη, ήταν μόνο θέμα χρόνου να ξεφορτωθεί τη νόμιμη σύζυγό του για να ξαναπαντρευτεί. Το ζήτημα της νομιμότητας ή μη του διαζυγίου του από τη Μαρία ταλάνισε την υπόλοιπη ζωή του και ήταν αυτό που προξένησε τελικά την πτώση του. Γιατί, λοιπόν, επέμείνε;
Ο γάμος του Κωνσταντίνου και της Μαρίας
Μια πιθανή απάντηση μας δίνουν οι περιστάσεις του πρώτου γάμου του Κωνσταντίνου. Όταν η Ειρήνη σχέδιαζε τον αρραβώνα του με τη Ροτρούδη, τον μεταχειρίστηκε σαν πιόνι στη δυναστική συμμαχία που επιδίωκε με τον βασιλιά των Φράγκων. Αυτό ήταν εντελώς φυσιολογικό. Η απόφαση ήταν μία από τις πρώτες της αντιβασιλείας της και ο νεαρός πρίγκιπας μεγάλωνε γνωρίζοντας ότι είχε κανονιστεί αυτός ο περίβλεπτος γάμος.1 Όμως όταν η Ροτρούδη έφτασε σε ηλικία γάμου, ο Κάρολος δεν επέτρεψε στην κόρη του να αφήσει την Αυλή του και ο αρραβώνας διαλύθηκε.
Η Ειρήνη βρήκε αμέσως άλλη νύφη για τον γιο της από μια οικογένεια που ζούσε στο χωριό Άμνια, στο Θέμα των Αρμενιακών, όπου ο παππούς της νεαρής κοπέλας, ο Φιλάρετος, ήταν αξιοσέβαστος και θεωρείτο βαθύτατα Χριστιανός. Ο Κωνσταντίνος παντρεύτηκε σύντομα τη Μαρία από την Άμνια. Αφού και αυτός ο γάμος στόχευε στη σύναψη αυτοκρατορικής συμμαχίας, δεν έλαβαν υπόψη τη γνώμη του νεαρού ζευγαριού απλώς ζητήθηκε η συγκατάθεσή τους. Μέσω αυτού του γάμου τα μέλη μιας μεγάλης οικογένειας άλλοτε πλούσιων γαιοκτημόνων, από μια περιοχή που είχε γνωρίσει επανειλημμένες αραβικές επιδρομές, έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη ως συγγενείς εξ αγχιστείας της αυτοκρατορικής οικογένειας. Η μητέρα της Μαρίας Τπατία, οι αδελφές της Μυρανθία και Ευανθία, ο αδελφός της Πετρωνάς και ο θείος της Ιωάννης εγκαταστάθηκαν στην Αυλή όπου βρήκαν δουλειές. Ο παππούς της φιλοξενήθηκε από τον πατριάρχη. Η αυτοκράτειρα Ειρήνη ολοφάνερα απέδιδε κάποια αξία στο συμπεθεριό.
Αντίθετα με αυτό που είχε συμβεί στην Ειρήνη, η Μαρία δεν στέφθηκε βασίλισσα πριν από τον γάμο της τον Νοέμβριο του 788. Αν και ο γάμος προφανώς τελέστηκε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, η νεαρή νύφη από την Άμνια δεν προβιβάστηκε στο υψηλότερο αξίωμα της αυτοκράτειρας. Οι αυτοκρατορικές σύζυγοι συχνά όφειλαν να περιμένουν γι’ αυτή την τιμή, η οποία τους απονεμόταν συνήθως μετά την επιτυχή γέννηση ενός γιου. Όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση, όπου τα πάντα τα είχε κανονίσει η Ειρήνη, η αυτοκράτειρα φρόντισε ώστε ο Κωνσταντίνος και η νεαρή του σύζυγος να παραμείνουν υφιστάμενοί της.2 Πράγματι, η αυταρχική συμπεριφορά της Ειρήνης θεωρείται η βασική αιτία για τις περισσότερες απόπειρες του γιου της να αποκτήσει έναν βαθμό ανεξαρτησίας. Από την άλλη ωστόσο ο Κωνσταντίνος φαίνεται ότι δεν ήταν σε θέση να αποκόψει τους δεσμούς του με τη μητέρα του. Πιθανόν αυτή η ανικανότητά του να οφειλόταν σε ψυχολογικούς λόγους. Η Ειρήνη ως επιδέξια μητέρα είχε φροντίσει να τον κάνει να αισθάνεται εξαρτημένος, ενθαρρύνοντάς τον όποτε αυτός στηριζόταν επάνω της με τρόπο που μόνο υγιής δεν μας φαίνεται σήμερα. Ίσως πάλι η Ειρήνη να είχε αντιληφθεί την αδυναμία του γιου της· απέναντι του οι δικές της δυνάμεις φάνταζαν εξουθενωτικές.
Αφού οι περισσότεροι γάμοι ανάμεσα σε μέλη των επίλεκτων οικογενειών του Βυζαντίου συνάπτονταν με αυτόν τον τρόπο, η επίσημη ανακοίνωση που σώζεται στη Χρονογραφία του Θεοφάνη παρέχει όλες τις βασικές πληροφορίες: η αυτοκράτειρα έστειλε έναν αξιωματούχο να φέρει τη Μαρία από την Άμνια και εκείνη νυμφεύθηκε τον Κωνσταντίνο.3 Όμως η ίδια πηγή αναφέρει ότι ο πρίγκιπας είχε συνδεθεί συναισθηματικά με τη Ροτρούδη, ή τουλάχιστο με την ιδέα του γάμου του με τη Ροτρούδη, και πένθησε σαν θάνατο τη διάλυση του αρραβώνα του. Ίσως το συγκεκριμένο γεγονός βοηθάει στην κατανόηση της αποτυχίας αυτού του γάμου, στον οποίο ο Θεοφάνης παρέστη αυτοπροσώπως (η Χρονογραφία του συντάχτηκε γύρω στα 814). Υπάρχει ωστόσο και μια άλλη διάσταση του διακανονισμού που ένωσε τη Μαρία με τον Κωνσταντίνο. Σύμφωνα με μια ελαφρώς μεταγενέστερη πηγή, η νύφη επελέγη μ’ έναν χαρακτηριστικό για το Βυζάντιο εκείνης της εποχής τρόπο: διαλέχτηκε ύστερα από έναν διαγωνισμό ομορφιάς ανάμεσα στις υποψήφιες νύφες. Ακριβείς λεπτομέρειες γι’ αυτή τη διαδικασία αναφέρονται στον Βίο του Φιλάρετου που συνέγραψε ο εγγονός του Νικήτας γύρω στα 822.4 Φυσικά οι ισχυρισμοί του Νικήτα, ο οποίος ήταν συγγενής της οικογένειας, πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη. Όπως απέδειξαν πολλοί σχολιαστές, γράφει με υστερόβουλα κίνητρα.5 Οι έντονες διαφορές ανάμεσα στις δύο πηγές στάθηκαν αφορμή για τις πολλές επικριτικές αναλύσεις κατά της εκδοχής του Νικήτα. Η συναρπαστική περιγραφή του για τα γαμήλια καλλιστεία απορρίπτεται από τους περισσότερους σαν λογοτεχνική μυθοπλασία, μια ευφάνταστη ανάπλαση της ιστορίας της Κρίσης του Πάρι. Αυτός ο αρχαίος μύθος εξιστορεί πώς ο Πάρις κλήθηκε να επιλέξει την πιο όμορφη ανάμεσα σε τρεις κραταιές θεές και πώς τίμησε τη νικήτρια προσφέροντάς της ένα μήλο.
Ο βίος του Φιλάρετου
Π ροκειμένου να αξιολογήσουμε τις μαρτυρίες, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τις περιστάσεις κάτω από τις οποίες ο Ν ικήτας έγραψε τη Vita Philareti: ήταν εξόριστος στα χατωτιχά μέρη (τις νότιες περιοχές, άλλη ονομασία για την Πελοπόννησο). Σε όλο το κείμενο τονίζει τη στενή του σχέση με την Ευφροσύνη και όλους τους άλλους απογόνους του Φιλάρετου, πολλοί εκ των οποίων είχαν σταδιοδρομήσει στην πρωτεύουσα και είχαν ταφεί εκεί σε διάφορα μοναστήρια. Αφού πρώτα παρουσιάζει την οικογένεια στο αγροτικό της περιβάλλον και αναφέρεται με στοιχεία στην υπερβολική γενναιοδωρία του Φιλάρετου, ο Νικήτας περιγράφει το γεγονός που χάρισε στην εξαδέλφη του Μαρία και στα αδέλφια της καθώς και σε άλλους συγγενείς της μεγάλη φήμη και περιουσία, φροντίζοντας παράλληλα να υπενθυμίζει στον αναγνώστη την καταγωγή της οικογένειας. Στην τελευταία παράγραφο της ιστορίας του αναφέρει την ημερομηνία της συγγραφής, το έτος 6330 από κτίσεως κόσμου, δηλαδή το 822/823 μ.Χ. Έτσι, τριάντα τέσσερα χρόνια μετά το γεγονός, αποφάσισε να συγγράψει ένα αφήγημα για την οικογένειά του, όπου η διαδικασία επιλογής νύφης μέσω ενός διαγωνισμού ομορφιάς έχει τον βασικό ρόλο.6
Αφού πρώτα μας συστήνει την οικογένεια, ο Νικήτας αφιερώνει το κεντρικό τμήμα της Vita στη διαδικασία της επιλογής της νύφης. Αυτοκρατορικοί αξιωματούχοι καταφθάνουν στην περιοχή με αποστολή να βρουν τα πιο όμορφα νεαρά κορίτσια, τα οποία στη συνέχεια θα διαγωνίζονταν για το χέρι του πρίγκιπα. Είχαν μαζί τους ένα ιδανικό πορτραίτο (λαυράτον), μια μεζούρα για να μετρούν τις κρίσιμες αναλογίες, ακόμη κι ένα παπούτσι για να ελέγχουν το μέγεθος του ποδιού. Με αυτόν τον τρόπο υποτίθεται πως θα έβρισκαν την κατάλληλη καλλονή. Η αναζήτησή τους σε άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας είχε αποβεί άκαρπη, ώσπου έφτασαν στην Άμνια και χτύπησαν την πόρτα του σπιτιού του Φιλάρετου. Έπεισαν τον Φιλάρετο να τους επιτρέψει να δουν τις γυναίκες της οικογένειάς του (κρυφά, για να μην τις φέρουν σε δύσκολη θέση) και οι αξιωματούχοι αμέσως κατάλαβαν ότι οι εγγονές του ήταν εξαιρετικές υποψήφιες. Βρέθηκαν ακόμη άλλες δέκα στην περιοχή και όλες τους προσκλήθηκαν να ακολουθήσουν τους αυτοκρατορικούς απεσταλμένους πίσω στην Κωνσταντινούπολη. Η Μαρία ήταν πολύ μετριόφρων και απέφυγε τις καυχησιολογίες, όταν μια άλλη υποψήφια εξέφρασε τη σιγουριά της για την τελική επιλογή της επειδή καταγόταν από πλούσια οικογένεια. Αφού έφτασαν στο Μέγα Παλάτιο, οι μητέρες παρουσίασαν τις κόρες τους και η επιτροπή επέλεξε τις τρεις θυγατέρες της Τπατίας. Τελικά επικράτησε η Μαρία και ο γάμος τελέστηκε αμέσως. Οι αδελφές της βρήκαν επίσης καλούς γαμπρούς, ενώ όλα τα κορίτσια ανταμείφθηκαν πλουσιοπάροχα προτού επιστρέψουν στα σπίτια τους. Η Τπατία έμεινε στην Κωνσταντινούπολη, σε μια μεγάλη έπαυλη κοντά στο ανάκτορο. Ο Φιλάρετος έζησε κι αυτός κάμποσα χρόνια στην πρωτεύουσα, ώσπου πέθανε και τάφηκε στο Μοναστήρι του Αγίου Ανδρέα εν Κρίσει.
Μια πρόσφατη πολύ διεξοδική ανάλυση των προβλημάτων που θέτει αυτό το κείμενο κατέληξε στο συμπέρασμα πως πρόκειται για κατασκευή η οποία αποσκοπούσε στην αγιοποίηση του Φιλάρετου, παρά το ότι ήταν παντρεμένος και παρά τις κοσμικές ενασχολήσεις του ως οικογενειάρχη.7 Η άφιξη των αυτοκρατορικών απεσταλμένων με τα ιδανικά μέτρα για την υποψήφια νύφη συνιστά μια προφανή τομή στη ροή της αφήγησης. Αυτή η εισβολή του μητροπολιτικού στοιχείου στον αγροτικό απομονωμένο περίγυρο της Άμνιας επιτρέπει στον Νικήτα να διασκευάσει διάφορους μύθους, για να υπηρετήσει τους δικούς του σκοπούς και να καταδείξει ότι η Μαρία χάρη στην αρετή και την ομορφιά της ψυχής της αλλά και του σώματός της προοριζόταν για ένα αυτοκρατορικό μέλλον.8 Χρησιμοποιώντας τον μύθο της Κρίσης του Πάρι, ο Νικήτας επινόησε αυτή την ιστορία αντιγράφοντας τον τρόπο με τον οποίο είχε παντρευτεί ο Θεοδόσιος Β' την Αθηναΐδα, με τη φροντίδα της αδελφής του Πουλχερίας, το 421. Ο συγγραφέας προσαρμόζει αυτά τα αφηγηματικά τεχνάσματα για να επιτύχει τον στόχο του, να εξηγήσει δηλαδή τη μετεωρική ανάρρηση της οικογένειάς του στους ανώτατους αυλικούς κύκλους, δίνοντας παράλληλα έμφαση στο γεγονός ότι οι συγγενείς του άξιζαν αυτή την τιμή.
Η ερμηνεία της περιγραφής του διαγωνισμού των υποψηφίων νυφών στον Βίο του Φιλάρετου αποκαλύπτει τα χαρακτηριστικά του λογοτεχνικού είδους που χρησιμοποιεί ο Νικήτας: το εγκώμιο ή την υπερβολική εξύμνηση του ήρωα της αφήγησης σύμφωνα με συγκεκριμένες προδιαγραφές. Αυτό το αφηγηματικό ύφος, που συχνά οργανώνεται γύρω από έναν λόγο προς τιμήν του τιμώμενου προσώπου, ανάγεται στα ελληνιστικά πρότυπα και δεν ξεχάστηκε ποτέ στο Βυζάντιο. Προηγούμενα παραδείγματα βρίσκουμε στην παράδοση του επαίνου του Προκόπιου για τον Ιουστινιανό (στα Κτίσματα) ή του Κορίππου για τον Ιουστίνο Β'. Αντίθετα, ένα υβριστικό κείμενο που προορίζεται να καταδείξει τον ποταπό και διεφθαρμένο χαρακτήρα ενός παλιάνθρωπου αποτελούσε ένα άλλο λογοτεχνικό πρότυπο. Πρόσφατα προτάθηκε ότι και οι δύο τύποι χρησιμοποιούνταν από συγγραφείς των αρχών του Θ' αιώνα προκειμένου να συνδέσουν διάφορα άτομα με θετικά ή αρνητικά χαρακτηριστικά.9 Και σε αυτή τη διαδικασία ανύψωσης ή σπίλωσης, τα γαμήλια καλλιστεία επέχουν θέσηκλειδί στην αφήγηση.
Η πρώτη περιγραφή υποτιθέμενων καλλιστείων για την επιλογή νύφης αφορά αυτά που οργανώθηκαν από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Α' για χάρη του γιου του Σταυράκιου το 807. Σώζεται στη Χρονογραφία του Θεοφάνη, που ήταν εξαιρετικά εχθρικός απέναντι σ’ αυτόν τον αυτοκράτορα και δίνει έμφαση στα χειρότερα ελαττώματά του.10 Μεμφόμενος τις σεξουαλικές του δραστηριότητες, ο Θεοφάνης κατασπιλώνει τον Νικηφόρο υπαινισσόμενος ότι εκμεταλλεύθηκε τις πιο όμορφες νεαρές που είχαν μαζευτεί για να επιλέξει νύφη ο γιος του. Και αφού τελικά ο Σταυράκιος υποχρεώθηκε να παντρευτεί μια γυναίκα που την είχαν χωρίσει διά της βίας από τον αρραβωνιαστικό της, ο ρόλος του πατέρα του εξομοιώνεται με ρόλο μοιχού. Η γυναίκα που επιλέχτηκε με αυτόν τον τρόπο ήταν συγγενής της Ειρήνης της Αθηναίας και την έλεγαν Θεοφανώ. Είχε λοιπόν, ανεξάρτητα με οτιδήποτε άλλο εκπροσωπούσε, σημαντικούς οικογενειακούς δεσμούς με την προηγούμενη αυτοκράτειρα. Και ο Νικηφόρος επιθυμούσε να τους στεριώσει. Έτσι η «επιλογή» του υπαγορεύτηκε από πολιτικές σκοπιμότητες.
Στο δεύτερο παράδειγμα γαμήλιων καλλιστείων, ο Νικήτας συνεχίζει το λογοτεχνικό είδος αλλά με θετική πρόθεση προκειμένου να εξυψώσει την κοινωνική θέση της οικογένειάς του. Αντίθετα με τον Θεοφάνη και το υβρεολόγιο κατά του Νικηφόρου Α', ο Νικήτας μεταμόρφωσε τον παππού του Φιλάρετο σε άγιο. Η εξαδέλφη του Μαρία από την Άμνια έγινε η πιο όμορφη γυναίκα της Αυτοκρατορίας και η επιλογή της ως νύφης του Κωνσταντίνου αντικατόπτριζε τη χριστιανική αφοσίωση της οικογένειας. Και στις δύο περιπτώσεις το επεισόδιο των γαμήλιων καλλιστείων χρησιμοποιείται ως στοιχείο ρητορικής άσκησης αλλά με εντελώς διαφορετικούς σκοπούς. Κανείς από τους δύο συγγραφείς δεν περιγράφει αυτό που συνέβη στην πραγματικότητα και τα καλλιστεία πιθανότατα αποτελούν λογοτεχνική μυθοπλασία. Ο Θεοφάνης ίσως χρησιμοποίησε τον γάμο του Σταυράκιου για να φιλοτεχνήσει μιαν ακόμη πιο αρνητική εικόνα του Νικηφόρου, καταδικάζοντας τις υποτιθέμενες αισχρές σεξουαλικές του συνήθειες.11 Με τη σειρά του ο Νικήτας χρησιμοποίησε το μοτίβο των καλλιστείων για να αναδείξει τις ηθικές αρετές της Μαρίας και την ευσεβή παράδοση της οικογένειάς της.
Για την τόσο παραστατική αφήγηση της επιλογής της νύφης, ο Νικήτας μπορούσε να διαλέξει ανάμεσα σε αρκετά πρότυπα, στα οποία συμπεριλαμβάνεται και η ιστορία της Εσθήρ από την Παλαιά Διαθήκη. Όμως ο γάμος του Θεοδόσιου Β' με την Αθηναΐδα, το 421, ήταν το πιο χρήσιμο προηγούμενο. Η πρωτότυπη εκδοχή της ιστορίας, όπως τη διέσωσε ο Ιωάννης Μαλάλας, γράφτηκε περίπου εκατόν τριάντα χρόνια μετά το γεγονός και υπογραμμίζει την εμμονή του νεαρού αυτοκράτορα στην ομορφιά ως μοναδικού κριτηρίου της επιλογής του.12 Η αδελφή του Πουλχερία, που είχε ψάξει ανάμεσα στις κατάλληλες υποψήφιες, συγγενείς της αυτοκρατορικής οικογένειας, θυγατέρες συγκλητικών, υψηλόβαθμων κρατικών αξιωματούχων και πάει λέγοντας, αναγκάστηκε να διευρύνει το πεδίο της αναζήτησής της. Τυχαία της σύστησαν δύο κυρίες που φρόντιζαν την ανιψιά τους, την Αθηναΐ'δα. Η αυτοκράτειρα βρήκε έτσι ένα κορίτσι που όχι μόνο ήταν πολύ όμορφο (ο Θεοδόσιος επέμεινε να τη δει κρυφά ενώ κοιμόταν), αλλά επίσης και πολύ καλλιεργημένο: ο πατέρας της ήταν καθηγητής φιλοσοφίας στην Αθήνα. Η Αθηναΐς δεν ήταν καν Χριστιανή, όμως αυτό δεν είχε σημασία γιατί επιτέλους ο Θεοδόσιος ανακάλυψε μια γυναίκα με ανυπέρβλητη ομορφιά. Κατόπιν τούτου η Αθηναΐς βαπτίστηκε και της δόθηκε το χριστιανικό όνομα Ευδοκία, κι ύστερα παντρεύτηκε τον Θεοδόσιο. Έτσι, η συναρπαστική ιστορία της γυναίκας με την απαράμιλλη ομορφιά, η οποία καταγόταν από μιαν άγνωστη οικογένεια που δεν διέθετε κοινωνικές, πολιτικές ή οικονομικές περγαμηνές, βρήκε τον δρόμο της κι έγινε θρύλος.
Η ιστορία της Αθηνα'ΐδας ήταν πασίγνωστη στο Βυζάντιο· περιλαμβάνεται σε μια παράξενη συλλογή από ιστορίες, οι οποίες είναι συνήθως ευφάνταστες, σχετικά με διάφορα μνημεία της Κωνσταντινούπολης (Παραστάσεις σύντομοι χρονικαί), συλλογή που πιθανότατα καταγράφτηκε στα τέλη του Η' αιώνα.13 Σε αυτή την παραλλαγή, αφού η Αθηναΐς «έκανε την τύχη της με την ομορφιά της», συνοδεύεται από την Αθήνα στην Κωνσταντινούπολη από τους αδελφούς της που είναι επίσης φιλόσοφοί και οι οποίοι προσφέρουν τις γνώσεις τους για την ερμηνεία των μνημείων της Ύστερης Αρχαιότητας. Ανασκευάζουν τα λεγάμενα ορισμένων φιλοσόφων, οι οποίοι δεν μπορούν να εμβαθύνουν στο νόημα κάποιων μυστηριωδών γλυπτών στον Ιππόδρομο. Το στοιχείο των καλλιστείων υποτάσσεται εδώ στην ακτινοβολία της κόρης ενός διάσημου φιλόσοφου, θαρρείς και τα γονίδιά της την πρόκριναν για να παντρευτεί τον πρίγκιπα. Και στις δύο παραλλαγές της ιστορίας απλώς δεν τίθεται το ερώτημα γιατί η Πουλχερία, μια βαθύτατα Χριστιανή πριγκίπισσα αφοσιωμένη διά βίου στην παρθενία και τη λατρεία της Θεοτόκου, επέτρεψε στον αδελφό της να παντρευτεί μια μηΧριστιανή. Το παγανιστικό παρελθόν της ΑθηναΐδαςΕυδοκίας αγνοείται ωσάν είτε η απαράμιλλη ομορφιά της νύφης είτε η φιλοσοφική φήμη της οικογένειάς της να αρκούσαν για να της χαρίσουν τον τίτλο της αυτοκράτειρας.
Όμως σε καμιά από αυτές τις δύο παραλλαγές δεν υπάρχει περιγραφή γαμήλιων καλλιστείων. Σύμφωνα με τη χρονικά προγενέστερη (I. Μαλάλας), από τη στιγμή που ο Θεοδόσιος αντικρίζει την Αθηνα'ΐδα δεν επιθυμεί να δει άλλες υποψήφιες. Όμως πριν από αυτή την ευτυχισμένη στιγμή, η Πουλχερία είχε επιθεωρήσει πολλές υποψήφιες και τις είχε βρει όλες ανεπαρκείς. Παρά την απουσία διαδικασίας επιλογής, το γεγονός συμπυκνώνει τα κεντρικά στοιχεία ενός διαγωνισμού ομορφιάς και των κριτηρίων επιλογής: την εξαιρετική ομορφιά της νεαρής κοπέλας και την παντελή αδιαφορία για την καταγωγή της. Η μεταγενέστερη εκδοχή αγνοεί αυτή τη διάσταση. Ωστόσο και οι δύο παραλλαγές περιλαμβάνουν ορισμένα μυθικά στοιχεία που πλέκονται γύρω από την ιστορία του διαγωνισμού ομορφιάς. Ο Νικήτας εντάσσει επίσης το προσόν της ομορφιάς μέσα στην αγιογραφική παράδοση, ανυψώνοντας με αυτόν τον τρόπο την οικογένεια του Φιλάρετου στο επίπεδο της αγιότητας. Μεταμορφώνοντας τον κοσμικό, λαϊκό πρόγονό του σε άγιο άνθρωπο και χαρακτηρίζοντας τη Μαρία ως υπέρτατο υπόδειγμα των αντιλήψεων του Θ' αιώνα περί ομορφιάς, ο Νικήτας κατορθώνει να συνδυάσει αυτά τα δύο στοιχεία. Με έναν εντελώς χριστιανικό τρόπο εξαιρεί την ομορφιά της ψυχής της Μαρίας παράλληλα με τα φυσικά της χαρίσματα. Η φτωχική της καταγωγή οφειλόταν στις ατελείωτες αγαθοεργίες και ελεημοσύνες του παππού της. Όμως στην επιδέξια αφήγηση του Νικήτα, το θεμελιώδες μήνυμα του μύθου ήταν ότι οποιαδήποτε όμορφη κοπέλα μπορούσε να διαγωνιστεί για το προνόμιο να παντρευτεί τον μελλοντικό αυτοκράτορα του Βυζαντίου.
Παρά την ασάφεια που χαρακτηρίζει τον Βίο του Φιλάρετου, η αφήγηση επαληθεύεται από μια βασική άποψη: ο Φιλάρετος όντως τιμήθηκε με τον γάμο και η Μαρία πράγματι παντρεύτηκε τον πρίγκιπα. Οι αδελφές της επίσης καλοπαντρεύτηκαν ο αδελφός της διορίστηκε στην Αυλή και οι συγγενείς της μετακόμισαν στην Κωνσταντινούπολη. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνονται και από άλλες πηγές. Η οικογένεια από την Άμνια, η περιουσία της οποίας είχε σχεδόν εξανεμιστεί λόγω της ασυγκράτητης φιλανθρωπίας του Φιλάρετου, έφτασε στην κορυφή της βυζαντινής κοινωνίας χάρη σε αυτόν τον απροσδόκητο γάμο. Έτσι ανεξάρτητα από το αν η παραμυθική εκδοχή του Νικήτα για την επιλογή της Μαρίας συνιστά ή όχι μια επανάληψη του μύθου με την τεχνοτροπία του εγκωμίου, η αυτοκράτειρα Ειρήνη επέμεινε στο πρόσωπο που θεωρούσε κατάλληλο για τον γιο της και ο γάμος τελέστηκε. Η ίδια η Ειρήνη, έχοντας στο πλευρό της τον πρωθυπουργό της, τον ευνούχο Σταυράκιο, επιθεώρησε τα κορίτσια και κατέληξε στη Μαρία. Σύμφωνα με τον Βίο του Φιλάρετου, ο νεαρός πρίγκιπας έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιλογή, ήταν πολύ ευχαριστημένος με τη νύφη του και γέμισε την οικογένειά της με δώρα, στα οποία περιλαμβάνονταν μεγαλοπρεπείς επαύλεις κοντά στο Μέγα Παλάτιο.14
Όποιες κι αν ήταν οι συνθήκες του γάμου του, ένα ήταν βέβαιο: ο Κωνσταντίνος έπρεπε να συγκατατεθεί. Τα αυτοκρατορικά τέκνα δεν έπαιζαν κανένα ρόλο στις διαπραγματεύσεις τις οποίες χειρίζονταν οι γονείς τους. Οι γονείς με τη σειρά τους είχαν τα δικά τους κίνητρα για να επιμείνουν στον τάδε ή στον δείνα γάμο. Άλλωστε όλοι οι γάμοι της υψηλής κοινωνίας αντιπροσώπευαν οικογενειακά συμφέροντα και οικονομικές και κοινωνικές σκοπιμότητες. Αν τώρα τα γαμήλια καλλιστεία είχαν ή όχι κάποια σχέση με την πραγματικότητα, το αποτέλεσμα δεν αφήνει αμφιβολίες: ο Κωνσταντίνος παντρεύτηκε τη Μαρία, κι αυτό ήταν όλο. Για κάποιους δικούς της λόγους, τους οποίους ουδόλως γνωρίζουμε, η Ειρήνη αποφάσισε να συγγενέψει με την οικογένεια του Φιλάρετου. Η ιστορία των καλλιστείων για την επιλογή νύφης επιτρέπει στον Νικήτα να εκθέσει την πλευρά της δικής του οικογένειας και χρησιμοποιείται σαν ένας ευχάριστος τρόπος για τη συγκάλυψη μιας εντελώς ρεαλιστικής πολιτικής στρατηγικής. Τότε ποιος ο λόγος να μας απασχολεί το ζήτημα;
Οι στόχοι των γαμήλιων καλλιστείων
Ενας από τους βασικούς στόχους του διαγωνισμού ομορφιάς ήταν να παροτρύνει όλες τις επαρχιακές οικογένειες, που είχαν κόρες στην κατάλληλη ηλικία, να αμιλλώνται για τη συμμετοχή των θυγατέρων τους σε αυτόν. Πιθανόν οι άνθρωποι να αντιλαμβάνονταν πως ήταν στατιστικά αδύνατο να επιλεγούν περισσότερες από μία ανάμεσα σε πολλές χιλιάδες υποψήφιες. Όμως ακόμη και τα πιο φτωχά μέλη της επαρχιακής αριστοκρατίας, κάθε μητέρα και πιθανόν αρκετοί πατεράδες, ήλπιζαν πως σε αυτή την περίσταση η ομορφιά της νεαρής τους κόρης θα απέφερε φήμη και χρήμα σε ολόκληρη την οικογένεια. Επιπλέον υπέθεταν ότι θα δίνονταν βραβεία παρηγοριάς και στις επιλαχούσες. Όσες δεν επιλέγονταν πιθανόν να έκαναν κάποιο καλό γάμο στην Αυλή και με αυτόν τον τρόπο να αποκτούσαν πρόσβαση στα υψηλότερα κλιμάκια της βυζαντινής κοινωνίας. Για τις οικογένειες που επιθυμούσαν διακαώς να προωθήσουν τα άρρενα μέλη τους, οι ευκαιρίες που δίνονταν με την παρουσίαση μιας θυγατέρας τους στην Αυλή δεν ήταν διόλου ευκαταφρόνητες. Έτσι, άσχετα με το αν γίνονταν ή όχι τα γαμήλια καλλιστεία, η ιδέα ενός διαγωνισμού ομορφιάς για την επιλογή νύφης άνοιγε την όρεξη στις ευφάνταστες οικογένειες της περιφέρειας που επιζητούσαν να αποκτήσουν φήμη στη μητρόπολη. Σκοπός αυτής της βυζαντινής διασκευής της Κρίσης του Πάρι ήταν η εξασφάλιση της αφοσίωσης των τοπικών ελίτ, που έτσι θα πρόσβλεπαν στην Κωνσταντινούπολη ως το πιο σημαντικό κέντρο πατρωνίας και ατομικής προαγωγής. Αυτή η εστίαση στην αυτοκρατορική Αυλή, όπου ήταν δυνατό να κερδίσεις περιουσίες εν μια νυκτί, συγκέντρωνε την προσοχή όλων των φιλόδοξων οικογενειών από την επαρχία.
Η Ειρήνη ήξερε πώς να χρησιμοποιεί αυτή τη δύναμη για να επεκτείνει την εμβέλεια του μαγνητικού πεδίου της νομιμοφροσύνης των αυλικών και πέρα από την πρωτεύουσα. Δεν ήταν ανάγκη να προκηρύξει διαγωνισμό ομορφιάς με τον τρόπο που περιγράφει ο Νικήτας, γιατί από τη στιγμή που έγινε γνωστή η διάλυση του αρραβώνα με την πριγκίπισσα των Φράγκων, κάθε οικογένεια που είχε κορίτσι σε ηλικία γάμου ήθελε να αναμετρηθεί. Οι αυλικοί ιδίως διακατέχονταν ανέκαθεν από τη σφοδρή επιθυμία να προσέξει ο πρίγκιπας τις θυγατέρες τους. Η απόκτηση αδείας εισόδου στα γυναικεία διαμερίσματα του Μεγάλου Παλατιού ως μαθητευόμενης κυρίας επί των τιμών ήταν μια πολύ επιθυμητή μέθοδος, καθώς και ένας από τους πιο κοινούς τρόπους ανεύρεσης μιας θέσης στην Αυλή. Όμως από τη σκοπιά της αυτοκράτειραςμητέρας, εκτός και αν υπήρχαν πιεστικοί λόγοι να συγγενέψει με κάποια οικογένεια που ήδη είχε εγκατασταθεί στην πρωτεύουσα, η εναλλακτική λύση να επιτρέψει δηλαδή τη διεκδίκηση του επάθλου σε όλους τους κατοίκους της Αυτοκρατορίας μπορούσε να αποδειχτεί μακράν πολυτιμότερη. Η Ειρήνη χρησιμοποίησε την περίσταση ως εφαλτήριο ανάκαμψης του κύρους της μετά την περιφρονητική απόρριψη της εξωτερικής της πολιτικής. Αφού ο Κάρολος δεν επέτρεψε στην κόρη του να ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη για να παντρευτεί τον πρίγκιπα, μολονότι η Ροτρούδη είχε παρακολουθήσει μαθήματα ελληνικών και είχε διδαχτεί τα βυζαντινά έθιμα, η
Ειρήνη θα παρακινούσε όλες τις καλές οικογένειες της επαρχίας να επιδιώξουν αυτό τον γάμο για λογαριασμό τους. Αφήνοντας να μαθευτεί ότι ο προηγούμενος αρραβώνας του Κωνσταντίνου ακυρώθηκε, η Ειρήνη ενθάρρυνε όσους πίστευαν ότι η οποιαδήποτε επαρχιακή καλλονή μπορούσε τώρα να κερδίσει το χέρι του.
Στην πραγματικότητα, οι αποφασιστικοί παράγοντες σχετίζονταν με τα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά οφέλη που θα απέρρεαν από έναν τέτοιο γάμο. Η Ειρήνη, όπως και άλλοι ηγεμόνες πριν απ’ αυτή, επιθυμούσε να ενισχύσει τη βασιλεία της φέρνοντας μέλη της επαρχιακής αριστοκρατίας σε πιο στενή σχέση με την πρωτεύουσα. Μέσω ενός γάμου, θα μπορούσε να αντλεί από μια πηγή αφοσιωμένων υποστηρικτών που θα εξαρτιόνταν ολοκληρωτικά από την προστασία της. Μια και η ίδια είχε ξεκινήσει τη διαδρομή της από το ίδιο υπόβαθρο, κατανοούσε τη δυναμική της κατάστασης. Από την εποχή της Αθηνα'ίδας τον Ε' αιώνα, καμιά γυναίκα από την Κεντρική Ελλάδα δεν είχε παντρευτεί μέλος της οικογένειας των ηγεμόνων πριν από το 769. Και μέχρι την επιλογή της Μαρίας από την Ειρήνη, καμιά γυναίκα από την Άμνια δεν είχε επιλεγεί στο παρελθόν. Ακόμη και με την ιδέα ότι μια οικογένεια έμελλε να τιμηθεί σε τέτοιο βαθμό, η Ειρήνη δημιουργώντας μεγάλες προσδοκίες σε όλες αυτές τις παραμελημένες και απομονωμένες περιοχές, παράλληλα επέκτεινε το δυνητικό πεδίο απόκτησης νέων συμμάχων. Το γιατί τελικά επέλεξε την εγγονή του Φιλάρετου παραμένει μυστήριο, εν μέρει επειδή η ιστορία του διαγωνισμού ομορφιάς κρύβει τους πραγματικούς λόγους από τα μάτια μας. Όμως είναι σαφές ότι έγινε μια ξεκάθαρη επιλογή, οι άλλες υποψήφιες απορρίφθηκαν και η Άμνια κέρδισε το έπαθλο. Ως αποτέλεσμα, η Μαρία μετέβη στην πρωτεύουσα και παντρεύτηκε τον Κωνσταντίνο. Επιπλέον, βέβαια, η συγκεκριμένη επιλογή εξασφάλιζε ότι καμία από τις φατρίες της Αυλής ή της Βασιλεύουσας δεν θα ενισχυόταν απ’ τον γάμο.
Η γέννηση της Ευφροσύνης
Σε αντίθεση με την Ειρήνη «την Αθηναία», η Ευφροσύνη ήταν μια πραγματική αυτοκρατορική πριγκίπισσα, ένα παιδί που πιθανότατα γεννήθηκε στην Αίθουσα της Πορφύρας από το αυτοκρατορικό ζεύγος, τον Κωνσταντίνο ΣΤ' και τη Μαρία από την Άμνια. Ήταν η δεύτερη κόρη, η νεότερη αδελφή της πρωτότοκης Ειρήνης που είχε πάρει το όνομα της γιαγιάς της. Αφού η παραδοσιακή ονοματοδοσία των αυτοκρατορικών τέκνων αφορά τα κορίτσια όσο και τα αγόρια, το πρωτότοκο θήλυ παίρνει κανονικά το όνομα της γιαγιάς από τη μεριά του πατέρα, σε αυτή την περίπτωση της Ειρήνης, της αυτοκράτειραςμητέρας. Με αυστηρούς όρους, η Ευφροσύνη έπρεπε να είχε πάρει το όνομα της γιαγιάς της από τη μεριά της μητέρας της, αλλά κάτι τέτοιο δεν συνέβη ίσως επειδή η μητέρα της Μαρίας ονομαζόταν Τπατία. Όμως το «Υπατία» είναι ένα πολύ παλιό ελληνικό όνομα που υπήρχε πριν από τη χριστιανική εποχή. Στο Βυζάντιο θύμιζε την Αλεξανδρινή φιλόσοφο και μαθηματικό Υπατία, γνωστή ειδωλολάτρισσα. Η σύζυγος του Φιλάρετου ονομαζόταν Θεοσεβώ, ένα επίσης προχριστιανικό όνομα. Επιπλέον πολλά μέλη αυτής της ευρείας οικογένειας είχαν ονόματα με συνθετικό την ελληνική λέξη άνθος.'5 Οι άνδρες ονομάζονταν Άνθης, Άνθιμος, οι κοπέλες Μυρανθία, Ευανθία, Ανθούσα και άλλα παράγωγα. Σε μια έξοχη εργασία της, η Auzepy παρατήρησε ότι το γεγονός ίσως απηχεί την επιθυμία να αποφεύγονται τα ονόματα Χριστιανών αγίων για τα παιδιά, γεγονός που θα αντιστοιχούσε με την προτεσταντική τάση για ονόματα που σχετίζονται με λουλούδια, σε αντίθεση με τα περισσότερο οικεία χριστιανικά ονόματα που χρησιμοποιούν οι Καθολικοί. Στην περίπτωση του Φιλάρετου πιθανόν να συνδέεται με την κριτική που ασκούσαν οι εικονομάχοι απέναντι στη λατρεία των αγίων, που συχνά είχε ως επίκεντρο τις εικόνες. Πράγματι δεν υπάρχουν ενδείξεις στον Βίο για. το αν αυτή η τόσο χριστιανική οικογένεια λάτρευε τις εικόνες.
Πάντως η Ευφροσύνη όταν γεννήθηκε δεν πήρε το όνομα Υπατία.16 Αντίθετα βαπτίστηκε Ευφροσύνη. Ότι ήταν η νεότερη από τις κόρες της Μαρίας επιβεβαιώνεται σ’ ένα γράμμα που είχε απευθύνει και στις δύο τους ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης, όπου η Ειρήνη προσφωνείται πρώτη ως μεγαλύτερη. Όπως σημειώθηκε προηγουμένως, δεν υπάρχουν επίσημες καταγραφές των ημερομηνιών της γέννησής τους. Όμως η Ειρήνη δεν μπορεί να γεννήθηκε πριν από τον Αύγουστο του 789 το νωρίτερο, δηλαδή εννέα μήνες μετά τον γάμο των γονιών της, οπότε το 791 φαίνεται σαν πιθανό έτος γέννησης της Ευφροσύνης. Και οι δύο ωστόσο ενδεχομένως να γεννήθηκαν μερικά χρόνια αργότερα, ανάμεσα στο 789 και το 794. Αν όντως η Ευφροσύνη ήρθε στον κόσμο προς το τέλος αυτής της χρονικής περιόδου, το 793 ή το 794, η γέννησή της πιθανόν να εξάντλησε την υπομονή του αυτοκράτορα που είχε ανάγκη από έναν άρρενα διάδοχο.17
Εισαγωγή και πρώτη αποκλειστική δημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Η ηλεκτρονική επεξεργασία , επιμέλεια και μορφοποίηση κειμένου και εικόνων έγινε από τον Ν.Β.Β
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο , για μη εμπορικούς σκοπούς με αναφορά πηγής το Ιστολόγιο
© ΠΗΔΑΛΙΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
http://www.alavastron.net/
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου