Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος
Ή ζωή του Ή δράση του Οι συγγραφές του
+ Στυλ.Παπαδόπουλου
Τόμος Α΄
Προσδίδει ρωμαλεότητα στήν άσιανική ρητορεία
Επόμενο ήταν, μέ τέτοια νοοτροπία, οί πολύ πεπαιδευμένοι άκροατές γενικά καί οί χριστιανοί ειδικά ν’ άπορροφοΰνται άπό τήν τεχνική τού λόγου καί νά μήν ώφελούνται, τουλάχιστον όσο έπρεπε, άπό τό περιεχόμενό του. Ή κρατούσα νοοτροπία δέν ευχαριστούσε τόν Χρυσόστομο, άλλά καί δέν μπορούσε νά τήν άγνοήσει. Αφού όλοι πίστευαν στήν δύναμη των λόγων, υπογράμμιζε καί αυτός τήν άνάγκη έπιδόσεως στόν λόγο καί μάλιστα την άνάγκη συνεχούς προετοιμασίας καί προπονήσεως τού κήρυκα. Όσο έπιτυχέστερος γίνεται, τόσο περισσότερο πρέπει νά σπουδάζει. Οί κόποι τού ομιλητή δεν πρέπει νά έχουν τέλος. Ακόμη καί άν φθάσει σέ μεγάλη τελειότητα, μόλις έγκαταλείψει τήν συνεχή προσπάθεια, θά ερημωθεί, θά έξαντληθεΐ, εσωτερικά. Καί αυτό, διότι ή ευχέρεια στόν λόγο είναι γιά τόν Χρυσόστομο άποτέλεσμα «μαθήσεως» καί όχι δώρο τής «φύσεως». Γιά όλα τά δύσκολα προβλήματα πού οφείλει ν’ άντιμετωπίσει ό Ιερέας όπλο πρωταρχικό έχει τόν λόγο του (PG 48,668).
Έπισημαίνοντας ό έρευνητής παρόμοιες παρατηρήσεις, αισθάνεται βεβαιότητα ότι αύτές άποτελούν αύτοβιογραφικές τού Χρυσοστόμου καταγραφές.
«Επειδή γάρ ού φύσεως, αλλά μαθήσεως τό λέγειν, καν εις άκρον αύτον τις άφίκηται, τότε αύτόν άφίησιν έρημον, αν μή συνεχεί σπουδή καί γυμνάσιά ταύτην θεραπεύη τήν δύναμιν. ’Ώστε τοίς σοφωτέροις μάλλον ή τοίς άμαθεστέροις μείζων ό πόνος» (Περί ίερωσννης Ε ’, 5: PG 48,674).
« Ό πολύς πόνος ό περί τάς διαλέξεις τάς κοινή πρός τόν λαόν γινομένας άναλισκόμενος» (Περί ίερωσύνης Ε',1: PG 48,672).
Ή αύξημένη έμπιστοσύνη πού έκφράζει στήν «δύναμιν» τού λόγου έξηγεΐται άπό τά δεδομένα τής εποχής του, άλλά περισσότερο εξηγείται άπό τό ότι προύποθέτει «τόν λόγον τού Χριστού» (PG 48,666). Ειδικότερα, μιλάει γιά λόγο διαφορετικών προύποθέσεων άπό έκεΐνον πού προβάλλουν οί εθνικοί ρήτορες. Έάν διαθέτει εύαί- σθητες κεραίες ό έρευνητής καί γίνει προσεκτικός ό άναγνώστης τών κειμένων του, θά διαπιστώσει ότι ό Χρυσόστομος όχι μόνο στρέφει τήν προσοχή άπό τήν μορφή στό περιεχόμενο τού λόγου, άλλά στόν άρτιο τεχνικά ρητορικό λόγο, στον λόγο μέ τήν ορθή χρήση πολλών καί σπανίων σχημάτων, προσδίδει καί ρωμαλεότητα πρωτοφανή· καί άπό αυτοσκοπός που ήταν ή ρητορική τέχνη γίνεται όργανο καί μέσο.
Ή ρωμαλεότητα οφείλεται στήν νέα διδασκαλία, στήν νέα ρωμαλέα ζωή, πού κηρύττει ό Χρυσόστομος κι έκφράζει καί υπερασπίζεται μέ τήν ήδη γνωστή ρητορική τέχνη, τήν οποία όταν θέλει χρησιμοποιεί σχολαστικά καί άριστοτεχνικά. Συνήθως όμως έφαρμόζει ελεύθερα καί μέ προσωπική έπιλεκτική διάθεση τά σχήματα καί τούς τρόπους τής ρητορείας. Αύτό τού έπιβάλλει άπόλυτα ή άνάγκη ένός λόγου, πού πρέπει νά έχει τόση τεχνική, όση εύκολύνει τήν παρακολούθηση τού νοήματος καί άπό τούς λιγότερο μορφωμένους. ’Επίσης, ό λόγος πρέπει νά είναι άπαλλαγμένος άπό έντονο στόμφο, τά πολλά ψιμύθια καί σχήματα, πού μειώνουν τήν ένάργειά του. Ή λελογισμένη χρήση τους όμως είναι άναγκαία γιά νά συγκροτείται ή προσοχή τοΰ άκροατή. Έάν συνειδητοποιηθεί ότι ό Λιβάνιος υπήρξε έπαγγελματίας ρήτορας καί ό Χρυσόστομος κήρυκας - ρήτορας τής άποκαλυμμένης άλήθειας, θά κατανοηθούν πολλές διαφορές τοΰ λόγου των δύο άνδρών.
Αύτά δέν σημαίνουν ότι ό Χρυσόστομος περιφρονει τήν καλλιέπεια τοΰ λόγου, ότι άδιαφορεΐ καί δέν φροντίζει τήν μορφή του. Αντίθετα, προσέχει τά πάντα στήν μορφή καί τήν δομή τοΰ λόγου, άλλά ή άλήθεια πού έχει νά ένδύσει τοΰ έπιβάλλει διαφορετικό ύφος καί ή αλήθεια αύτή προσδίδει άγνωστη μέχρι τότε ζωντάνια στόν λόγο του. ΟΙ κακοδοξίες πού οφείλει ν’ άνατρέψει τόν υποχρεώνουν σέ διαφορετικότερη δόμηση τοΰ κειμένου του. Ή πολεμική κατά των έθνικών ή των ’Ιουδαίων τοΰ υπαγορεύει επίσης άλλο ύφος καί άλλη δόμηση.
’Ανατρέπει την κρατούσα νοοτροπία
Είναι προφανές ότι στην νοοτροπία των άντιοχέων, στήν μανία τους γιά ρητορικές επιδείξεις καί κρίση των ρητόρων, υποτάσσονταν οί ρήτορες γιά νά μην άποδοκι- μαστούν καί γιά νά μη χάσουν τά έσοδά τους. Δεν έκανε τό ίδιο ό Χρυσόστομος, ό κατεξοχήν χριστιανός ρήτορας. Ένώ δέν έπαυσε νά έκτιμά τόν λόγο καί νά κοπιάζει γιά τήν οργάνωσή του, άνέτρεψε τήν κρατούσα νοοτροπία. Καταδίκασε τήν άνώφελη πνευματικά ηδονική άκρόαση των λόγων. Προέτρεψε τούς άκροατές νά προσέχουν στό περιεχόμενο κυρίως των λόγων καί άκόμα τόνισε ότι κριτής, τελικά, των λόγων μπορεί νά είναι ό δημιουργός ρήτορας καί όχι οί άκροατές, τούς όποιους, βέβαια, δυσαρεστοΰσε πολύ.Ριζικός υπήρξε καί γιά τούς ίδιους τούς ρήτορες, ιδιαίτερα τούς έκκλησιαστικούς. Αυτοί οφείλουν ν’ άψηφοΰν τίς άδυναμίες καί τίς επιθυμίες των άκροατών. Νά όδηγοΰν οί ρήτορες στις δικές τους θέσεις καί άπόψεις τούς άκροατές καί όχι νά κατευθύνονται οί ρήτορες άπό τούς άκροατές. Γιά νά γίνει αύτό θά πρέπει οί ρήτορες νά έχουν δύναμη λόγου καί άδιαφορία γιά τούς επαίνους. Τό τελευταίο έχει μεγάλη σημασία, διότι άκριβώς ή έπιζήτηση των έπαίνων παράγει τήν υποταγή των ρητόρων στις άδυναμίες των άκροατών. Δέν άρνεΐται τούς επαίνους καί τίς επευφημίες των άκροατών, άλλά ό ρήτορας δέν πρέπει νά τά επιζητεί, δέν πρέπει νά λυπάται όταν δέν γίνονται. Καί αύτό, διότι άπόλυτο κριτήριο τής έπιτυχίας τού ρήτορα πρέπει ν’ άποτελέί ή έσωτερική μαρτυρία τής συνειδήσεώς του, ότι αύτά πού είπε καί όπως τά είπε άρέσουν στόν Θεό. «Κανών καί όρος» γιά τόν ρήτορα καί τό έργο του είναι μόνο τό θέλημα τού Θεοΰ καί ή ώφέλεια τών πιστών. Αύτά πρέπει νά «ρυθμίζουν τήν διδασκαλίαν» του.«Ό γάρ άριστος δημιουργός αύτός έστω καί κριτής των αύτού τεχνημάτων... Μή τοίνυν, μήτε ό της διδασκαλίας άναδεξάμενος τόν άγώνα τάίς των έξωθεν εύφημίαις προσεχέτω... · άλλ ’ έργαζόμενος τους λόγους, ώς αν άρέ- σειε τφ Θεώ (ουτος γάρ αύτώ κανών καί όρος έστω μόνος της άρίστης δημιουργίας έκείνων, μή κρότοι, μηδέ εύφημίαι). Εί μέν έπαινοίτο καί παρά τών άνθρώπων, μή διακρουέσθω τά έγκώμια· μή παρεχόντων δέ αυτά τών άκροατών, μή ζητείτω, μηδέ άλγείτω. Ικανή γάρ αύτώ παραμυθία τών πόνων καί πάντων μείζων, όταν έαυτώ σννειδέναι δύνηται, πρός άρέσκειαν τού Θεού συντιθείς καί ρυθμίξων τήν διδασκαλίαν»
(Περί ίερωσύνης Ε', 7; PG 48,676)
«Γενναίας ούν δει κάντεύθα ψυχής... ίνα τήν άτοπον καί άνωφελή τού πλήθους ηδονήν κολάζη καί πρός τό ώφελιμώτερον μετάγειν δύνηται τήν άκρόασιν, ώς αύτώ τόν λαόν έπεσθαι καί είκειν, άλλά μή αύτόν ταΐς έκείνων άγεσθαι έπιθυμίαις. Τούτου δέ ούδαμώς έστιν έπιτυχείν, άλλ ’ ή διά τοίν δυόίν, της τε τών έπαίνων υπεροψίας καί τής εν τφ λέγειν δυνάμεως» (Περί ίερωσύνης Ε2-3: PG 8,673)
Γιατί μία γλώσσα καί μία θεολογική διεργασία πού λίγοι κατανοούσαν;
Ή Δεύτερη σοφιστική ή Άσιανική ρητορεία, όπως είναι γνωστή ή τάση γιά περίτεχνο άττικισμό καί υπερβολική χρήση ρητορικών σχημάτων, κατά τούς τέσσερες πρώτους μ.Χ. αιώνες, άποτελοΰσε ιδεώδες, πρός τό όποιο έτειναν oι πάντες. ’Εάν ό Χρυσόστομος δεν θά χρησιμοποιούσε τά γλωσσικά μέτρα, πού όλοι σχεδόν λάτρευαν, δέν θά τόν πρόσεχαν ούτε oi άπαίδευτοι χριστιανοί, διότι καί αυτοί ήσαν έμποτισμένοι με τήν κρατούσα γλωσσική ιδεολογία. Έάν, φερ’ είπεΐν, άφηνε τήν τάση άττικισμοΰ κι έπέστρεφε στην κοινή ελληνιστική, στην δημοτική, όπως τήν γνωρίζουμε άπό τά καινοδιαθηκικά κείμενα, θά τόν περιφρονοΰσαν οί πάντες καί άρα δέν θά έπηρέαζε τούς άκροατές χάριν τής σωτηρίας τους.Με τά δεδομένα αύτά έχουμε μία άπάντηση στό έρώτημα, γιατί ό Χρυσόστομος καί οί άλλοι μεγάλοι Πατέρες της ’Εκκλησίας έγραψαν καί κήρυξαν σέ γλώσσα πολύ πιό σύνθετη άπό έκείνην της Κ.Δ., ένώ τό μεγαλύτερο μέρος των άκροατών τους δέν γνώριζαν τουλάχιστον καλά τήν γλώσσα αύτήν. Μολονότι δηλαδή δέν τήν γνώριζαν όσο έπρεπε, τήν θεωρούσαν ιδεώδες, πρός τό όποιο θά έπρεπε νά τείνουν.Συναφές είναι καί τό έρώτημα, γιατί οί ίδιοι Πατέρες, κηρύσσοντας χάριν οικοδομής, έπέμεναν ν’ άσκούν καί λεπτολόγο θεολογία, μέ πολύ βαθιές τομές κι εύρύτατες άναλύσεις, ένώ τό μεγαλύτερο μέρος τών άκροατών δέν μπορούσε νά παρακολουθεί ικανοποιητικά τό θεολογικό αύτό έγχείρημα.
Ή άπάντηση είναι ότι έκεΐνοι πού κυρίως προκαλοΰσαν τίς βαθιές θεολογικές τομές καί άναλύσεις τών Πατέρων, οί κακόδοξοι δηλαδή, κατανοούσαν σέ ικανοποιητικό βαθμό άν καί όχι πάντοτε τήν μέ άφορμή τους θεολογική διεργασία τών Πατέρων. Ακόμα, πρέπει νά ύπολογισθεΐ ό ψυχολογικός παράγοντας. Τό άκροατήριο, άν καί μή έτοιμο νά κατανοήσει πολλά, ένιωθε άσφάλεια καί δικαίωση, έπισημαίνοντας τήν δύναμη καί τήν άνεση τών ορθοδόξων ν’ άπαντοΰν στούς κακόδοξους καί ν’ άνατρέπουν τήν διδασκαλία τους. Αύτό ήταν τότε άρκετό γιά νά τούς στηρίξει στήν πίστη τους καί νά μή παρασυρθούν σέ αιρέσεις.
’Επίσης, τήν πρωτογενή θεολογία τους, άρα τήν καθαυτό καί κυρίως θεολογία, οί Πατέρες άσκούσαν, γνωρίζοντας ότι άλλοι θά τήν έκλαίκεύσουν καί προπαντός ότι αυτή θά διαβαζόταν καί άπό τίς έπερχόμενες γενεές, ο'ι όποίες ήλπιζαν (ο'ι πατέρες) ότι θά είχαν μεγαλύτερη πνευματική καλλιέργεια, άπό έκείνη πού διέθεταν οι σύγχρονοί τους. Οι έπερχόμενες γενεές έπρεπε νά έχουν τήν ορθή διδασκαλία καί τήν άνάλυσή της ώς πυξίδα καί οδηγό, άνεξάρτητα άπό τό άν θά είχαν όλοι τίς άναγκαίες προύποθέσεις νά τήν κατανοήσουν καί δή στίς λεπτομέρειες. ’Άλλωστε, καμία γενεά καμιάς έποχής δέν είχε καί δέν θά έχει μέλη της Εκκλησίας, πού στήν πλειοψηφία τους μπορούσαν ή θά μπορούν νά κατανοούν τό βάθος καί τό εύρος τής θεολογίας. Ζοΰν όμως τήν ορθή πίστη, κατανοώντας τίς πολύ γενικές άλήθειες καί προπαντός άποφεύγοντας τίς κακοδοξίες.Πάντως τίς δυσκολίες, γλωσσικές καί θεολογικές, των άνθρώπων τής έποχής εκτιμώντας ό Χρυσόστομος, δοκίμασε μ’ έπιτυχία ν’ απλοποιήσει τήν γλώσσα καί γι’ αύτό τά περισσότερα κείμενά του είναι άπαλλαγμένα άπό τά υπερβολικά ψιμύθια τής έποχής, μέ άποτέλεσμα ό λόγος του νά είναι συνήθως πιό κατανοητός καί λιγότερο περίπλοκος άπό έκεΐνον τού Διβανίου π.χ.
Σελίδες 123-129
Πρώτη αποκλειστική δημοσίευση στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο
Αγιος Ιωάννης Χρυσόστομος
Ή ζωή του Ή δράση του Οι συγγραφές του
+ Στυλ.Παπαδόπουλου
Τόμος Α΄
Η επεξεργασία, επιμέλεια και μορφοποίηση κειμένου και εικόνων έγινε από τον Ν.Β.Β
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο , για μη εμπορικούς σκοπούς με αναφορά πηγής το Ιστολόγιο
© ΠΗΔΑΛΙΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
http://www.alavastron.net/
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου