Αγιος Ιωάννης Χρυσόστομος
Ή ζωή του Ή δράση του Οι συγγραφές του
+ Στυλ.Παπαδόπουλου
Ή συχνότητα των 'Ομιλιών
Τό διδακτικοκηρυκτικό καί συνήθως ερμηνευτικό του έργο άσκοΰσε, λοιπόν, ό Χρυσόστομος όχι μόνο πριν άπό τό 386, πού χειροτονήθηκε πρεσβύτερος, άλλά καί πρίν άπό τό 381, πού χειροτονήθηκε διάκονος. Ή τόσο εύρεία καί συχνά εμπεριστατωμένη ερμηνευτική διεργασία των βιβλικών κειμένων, όπως την διαπιστώνουμε στίς πολλές έξηγητικοοικοδομητικές Όμιλίεςτου, προύποθέτει, νομίζουμε, όχι μόνο μακρά κι έπίπονη προσωπική έρευνα, άλλά καί διδακτικο-εξηγητικό έργο ευρύτερο άπό αυτό, πού προσδιορίζουν oi σωζόμενες 'Ομιλίες του. Καί ακόμα εύρύτερο άπό έκείνο, πού έπέβαλαν τά καθορισμένα λειτουργικά ’Αναγνώσματα. Αύτό άλλωστε δηλώνει καί ό Παλλάδιος Έλενοπόλεως, όπως είδαμε (PG 47,19).
Τό εύρύτερο αύτό έργο πρέπει ν’ άναζητηθεΐ στά έξης χρονικά διαστήματα: στό 371, μόλις χειροθετήθηκε Αναγνώστης, μέχρι τό 372, πού άναχώρησε γιά τήν έρημο· τέλος τοΰ 378, πού άνάρρωσε μετά τήν άρρώστια καί τήν έπιστροφή στήν Αντιόχεια, μέχρι τό 381, πού χειροτονήθηκε διάκονος· καί άπό τό 381, πού έπίσημα ό Φλαβιανός τοΰ άνέθεσε διδακτικοκηρυκτικό έργο, μέχρι τό τέλος τοΰ 397, πού άναχώρησε γιά τήν Κωνσταντινούπολη. Έκέΐ, στήν πρωτεύουσα τής αυτοκρατορίας, σπάνια θά τοΰ έμενε χρόνος γιά ειδικές, φερ’ είπειν, συνάξεις, όπου θά έρμήνευε βιβλικά κείμενα, πέρα δηλαδή άπό τίς ’Ομιλίες πού έκανε στίς Λειτουργίες τής Κυριακής καί των μνημών τών Μαρτύρων.
’Έχουμε όμως ειδήσεις άπό τόν ίδιο τόν Χρυσόστομο, πού μάς πληροφορεί π.χ. γιά τήν άντιοχειανή έποχή του, ότι άναγινώσκονταν καί άρα έρμηνεύονταν οΐ Επιστολές τοΰ Παύλου δύο φορές τήν εβδομάδα καί πολύ συχνά τρεις καί τέσσερες.
«Συνεχώς άπονων άναγινωσκομένων τών ’Επιστολών τοΰ μακαρίου Παύλου καί καθ’ έκάστην έβδομάδα δίς, πολλάκις δέ καί τρίς καί τετράκις, ήνίκα άν μαρτύρων άγιων μνήμας έπιτελώμεν...»
(Εις Ρωμ., Πρόλογος - ’Ομιλία A', 1: PG 60,391).
Κατά τό χωρίο τοΰτο τακτικές συνάξεις ή Λειτουργίες, όπου άναγινώσκονταν Επιστολές τον Παύλου, τελούνταν δύο την έ βδομάδα. Οί άλλες ήταν έκτακτες, άνάλογα με τίς εορτές Μαρτύρων. Γιά τήν εποχή της Κωνσταντινουπόλεως έχουμε κάτι άνάλογο, πού τό συμπεραίνουμε άπό τίς ’Ομιλίες του στις Πράξεις. Έδώ, λοιπόν, κήρυττε συχνά κάθε τρεις ημέρες ή μία φορά τήν έβδομάδα.
«Ιδού τη χάριτι τον Θεού καί ημείς, λοιπόν, τριετίαν έχομεν, νύκτα μέν καί ημέραν ον παρακαλούντες, διά τριών δέ πολλάκις ήμερων ή δι ’ επτά τούτο ποιούντες...»
(Είς Πράξ., Όμιλ. ΜΔ ', 4: PG 60,312).
Στήν Κωνσταντινούπολη, περί τό 403-404, στήν όγδοη 'Ομιλία του στήν Πρός Εβραίους άναφέρει ότι ό «αναγνώστης» «δίς ή τρίς» τήν έβδομάδα «λέγει», ερμηνεύει, τίς Γραφές (PG 63,75). Δέν έξηγεί έδώ άν ό ίδιος ή κάποιος άλλος έρμηνεύει τίς Γραφές. Φαίνεται όμως ότι, έκτος άπό τίς έορτές Μαρτύρων, είχε καί κάποιες άλλες εύκαιρίες ν’ άπευθύνεται στούς πιστούς, τούς όποιους καθημερινά συμβούλευε καί προέτρεπε.
«Ιδού καθ’ έκάστην ημέραν διαρρήγνυμαι βοών “άπόστητε τών θεάτρων” καί πολλοί γελώσιν ημάς· “άπόστητε τού όμνύειν, τού πλεονεκτεΐν”... καί ούδείς ό άκούων»
(Είς Πράξ., Όμιλ. ΜΔ ', 3: PG 60,312)
Όσα όμως έλεγε στίς εύκαιρίες αύτές, άκόμη καί άν καταγράφονταν άπό κάποιους άκροατές, δέν έγκρίνονταν πάντοτε γιά δημοσίευση. Είναι βέβαιο ότι στήν Αντιόχεια τελούσαν όχι μόνο τόν "Ορθρο κάθε πρωί άλλά καί τόν Εσπερινό κάθε άπόγευμα. Έκέί μπορούσε νά κηρύττει καί άσφαλώς κήρυττε (PG 55,426-427) ό Χρυσόστομος, εξηγώντας μάλιστα κείμενα βιβλικά, όπως Ψαλμούς καί τήν Γένεση (PG 53,81). ΟΙ 'Ομιλίες αύτές, όταν μάλιστα συνιστούσαν σειρά έξηγητικών κήρυγμάτων, διασώθηκαν όπως ο'ι παραπάνω περιπτώσεις. Οταν μιλάει γιά δύο ή τρεις ή τέσσερες φορές κήρυγμα την εβδομάδα, δεν σημαίνει ότι αυτό γινότανε άναγκαστικά μόνο στό πλαίσιο τής θείας Λειτουργίας Θ’ άναφέρουμε άκόμα ενα χωρίο τοΰ Χρυσοστόμου, στό όποιο παραπέμπουν συνήθως οι έρευνητές καί πού βάσει αύτοΰ ορίζουν τίς ημέρες πού γινόταν στήν Αντιόχεια Λειτουργία: Παρασκευή, Σάββατο καί Κυριακή καί βέβαια σάς μνήμες Μαρτύρων. Αλλά στό χωρίο τούτο ό Χρυσόστομος έπιθυμεΐ άπλώς νά δηλώσει ότι σέ όποίαδήποτε ημέρα (Παρασκευή, Σάββατο ή Κυριακή) καί άν τελεστεί Λειτουργία, τελείται τό Πάσχα, έορτάζουμε Πάσχα.
«Ούδέν πλέον έχει τό έν τω Πάσχα μυστήριον τού νύν τελουμένου. ’Έν έστι καί τό αυτό, ή αυτή τού Πνεύματος χάρις, άεί Πάσχα έστίν. Ίστε οί μύσται τό είρημένον. Καί έν Παρασκευή καί έν Σαββάτω καί έν Κυριακή καί έν ημέρα Μαρτύρων ή αύτή θυσία έπιτελείται»
(Εις Α ' Τιμ., Όμιλ. Δ ', 3: PG, 329-330).
Βιαστική έπίσης έρμηνεία γίνεται γιά τήν συχνότητα των ’Ομιλιών του στήν Γένεση. Οί έρευνητές πιστεύουν ότι αύτές γίνονταν κάθε μέρα κατά τήν Μεγάλη Σαρακοστή καί μετά, έπειδή, άρχίζοντας μερικές άπό τίς ’Ομιλίες του ό Χρυσόστομος, υπενθυμίζει ότι «χθές» είπαμε τούτο ή έκεΐνο (π.χ.: PG 53,312· PG 54,471 καί 513). Στήν ’Ομιλία όμως ΛΣΤ' 1 εξηγεί ότι «σχεδόν» κάθε μέρα (όχι κάθε μέρα) έξηγοΰσε τό βιβλίο τής Γενέσεως.
« Ιδού γάρ σχεδόν έφ ’ έκάστης ημέρας έκ τής κατ ’ αυτόν Ιστορίας προθέντες ύμΐν διδασκαλίαν...» (PG 53,332).
Ήταν, λοιπόν, κατά τήν περίοδο αύτή συχνές οί λατρευτικές συνάξεις, άλλά όχι καθημερινές. Ενίοτε μάλιστα ή συχνότητα τών 'Ομιλιών ή τά θέατρα καί ό ίππό- δρομος γίνονταν άφορμή ν’ άραιώνει απελπιστικά τό εκκλησίασμα. Τό γεγονός έθλιβε τόν Χρυσόστομο, άλλά δέν τόν αποθάρρυνε (PG 63,493-500). ’Άλλωστε, τίς Κυριακές τουλάχιστον προσέρχοταν πολλοί πιστοί, πού ένώ δέν κατανοούσαν τά πάντα, ενθουσιάζονταν άπό τήν ένάργεια τού λόγου καί τήν ρητορεία καί χειροκροτούσαν τόν ομιλητή, πού πάντα συνιστούσε ήρεμία. Προπαντός όμως συνιστούσε προσοχή καί δή προετοιμασία, ή όποία περιελάμβανε καί τήν μεταφορά στόν ναό άπό τόν κάθε πιστό τού κειμένου τού Ιερού Βιβλίου, πού κάθε φορά έρμήνευε ό Χρυσόστομος.
Ή επιμονή τού Χρυσοστόμου νά φέρνουν oi πιστοί μαζί τους τό κείμενο, σέ συνδυασμό μέ τήν άπουσία χρονολογημένων ομιλητικών σειρών μεταξύ 390 καί 397, οδήγησε στήν άποψη ότι ό Χρυσόστομος άπαλλάχθηκε άπό τό λειτουργικό κήρυγμα καί άνέλαβε διδακτικό έργο άνώτερο, στό πλαίσιο τού οποίου εντάσσονται καί oi ‘Ομιλίες στόν Ιωάννη (M.-L. Guillaumin). Ή άποψη - πρόταση όμως δέν έχει κανένα έρεισμα, διότι: άν ό Χρυσόστομος άναλάμβανε είδος θεολογικοεξηγητικής έκπαιδεύσεως (κάτι σάν σχολή), οί πολλές πηγές θά ήταν δύσκολο νά παρασιωπήσουν τό γεγονός· ό Χρυσόστομος άποτελοΰσε κυριολεκτικά ποταμό κηρυτικοεξηγητικόν, πού ούτε ό ίδιος μπορούσε νά σταματήσει ούτε ό επίσκοπος θά τό άποτολμούσε, δεδομένων τών άναγκών τής έποχής καί τών άντιδράσεων, πού θά προκαλούσε αύτό τό σταμάτημα στούς πιστούς· oι 'Ομιλίες στόν Ιωάννη, αύτές περισσότερο, δέν μπορούνε νά ένταχθοΰν στό πλαίσιο μιας οργανωμένης άνώτερης σχολής, διότι είναι πολύ σύντομες, περίπου τών 15 λεπτών.
Άν έπρόκειτο γιά οργανωμένο μάθημα έρμηνείας τών Γραφών, αύτό θά ήταν πολύ έκτενέστερο. Άλλωστε, oi 'Ομιλίες στην Γένεση ή στον Ματθαίο είναι τριπλάσιας έκτάσεως καί παραταΰτα συνδέονται με τις συνήθεις συνάξεις. Οί σύντομες αυτές 'Ομιλίες στόν ’Ιωάννη κατανοούνται πολύ εύκολα στό πλαίσιο ’Ακολουθίας έσπερινής, μετά την οποία ό Χρυσόστομος καθιέρωσε νά έξηγεί τό Ευαγγέλιο τού ’Ιωάννη. Στις συνάξεις μάλιστα αύτές θά είχαν οι πιστοί την δυνατότητα νά θέσουν έρμηνευτικές άπορίες στόν Χρυσόστομο, άφοΰ θά είχαν καί μόνοι τους μελετήσει τό σχετικό βιβλικό κείμενο, πού θά διαβαζότανε στήν Λειτουργία τού Σαββάτου ή τής Κυριακής (PG 59,77).
Στήν συνάφεια αύτή παρατηρούμε ότι χρησιμοποιεί τό ρήμα «άναγινώσκω», γιά τήν έξαντλητική κι έξηγητική μελέτη τής Γραφής στό σπίτι άπό τούς πιστούς, καί τό ούσιαστικό «άνάγνωσις», γιά τό ερμηνευτικό έργο πού ό ίδιος έπιτελεΐ στήν σύναξη («ένταύθα»),
«... Κατά μίαν Σαββάτων ή κατά Σάββατον τήν μέλλουσαν έν ύμίν άναγνωσθήσεσθαι των Ευαγγελίων περικοπήν, ταύτην πρό τούτων των ήμερων, μετά χείρας λαμβάνων έκαστος, οίκοι καθήμενος άναγινωσκέτω συνεχώς καί πολλάκις περισκοπείτω μετά ακρίβειας τά έγκείμενα καί βασανιζέτω ταύτα καλώς. Καί... τί μέν άδηλον σημειονσθω... ούτως απαντάτε πρός τήν άκρόασιν... ένεστιν έκ τής συνεχούς ένταύθα γενομένης άνα- γνώσεως μηδέν άγνοεΐν τών έγκειμένων έν ταίς θείαις Γραφαίς» (Εις Ιωάν., Όμιλ. ΙΑ ', 1: PG 59,77-78)
Ή διάρκεια τών 'Ομιλιών
’Άν κανείς χρονομετρήσει τήν έκταση τών πολλών ομάδων 'Ομιλιών τού Χρυσοστόμου, θά διαπιστώσει ότι αύτές πού άνήκουν σέ μία ομάδα ή σειρά, οι άφιερωμένες φερ’ είπεΐν στήν Γένεση, έχουν περίπου τήν ίδια έκταση.Αντίθετα, ή έκταση των 'Ομιλιών μιας ομάδας μπορεί νά διαφέρει πολύ άπό την έκταση των 'Ομιλιών άλλης ομάδας. ’Έτσι, π.χ. οί 'Ομιλίες στό Ευαγγέλιο τοΰ Ματθαίου διαρκοΰσαν περίπου 40'- 45', ένώ έκεΐνες πού εξηγούσαν τό Εύαγγέλιο τοΰ ’Ιωάννη 10'-15' περίπου. Όσο γιά τίς έγκωμιαστικές, τίς πανηγυρικές καί γενικά τίς περιστασιακές 'Ομιλίες αυτές είναι μεταξύ τους άνισες.
Τό κυρίαρχο ιδεώδες τής ρητορείας
Δέν έχασε ποτέ ό Χρυσόστομος εύκαιρία νά τονίσει τήν μεγάλη άξια τοΰ λόγου καί την άνάγκη συνεχούς προετοιμασίας τοΰ κήρυκα τής ’Εκκλησίας. Στόν Ε' Λόγο του Περί ίερωσύνης καί άλλοΰ καταγράφει τόσα πολλά προσόντα καί προτερήματα τοΰ ιερέα κήρυκα, ώστε ό άναγνώστης ν’ άποκομίξει τήν έντύπωση, ότι πρόθεση τοΰ συγγραφέα είναι ν’ άποτρέψει τούς πάντες άπό τό έργο τοΰ ιερέα καί κυρίως άπό τό έργο τής διδασκαλίας. Ή κατανόηση τής έπιμονής αύτής καί τών πολλών άπαιτήσε- ων δυσχεραίνεται καί άπό τό γεγονός ότι τό έκκλησίασμα καί τό άκροατήριο τών κηρυγμάτων στήν Αντιόχεια δέν διέθετε στήν πλειοψηφία του υψηλή παιδεία, μόρφωση άνώτερη. Καί άπό τούς μορφωμένους τοΰ άκροατηρίου μόνο ένας ή δύο -πληροφορεί μέ υπερβολή άσφαλώς ό Χρυσόστομος- είχαν τίς προύποθέσεις νά κρίνουν άξιο- λογικά τήν φιλολογική καί θεολογική άξια τοΰ κηρύγματος.
«’Επειδή γάρ ούκ ένεσαν έξ έλλογίμων άνδρών συλλέγεσθαι τούς συνερχομένονς απαντας, αλλά τό πλέον της Εκκλησίας μέρος έξ ιδιωτών συνηχθαι συμβαίνει... τών δέ λόγους κρίναι δυναμένων λείπεσθαι πολλώ πλέον ή όσων έκείνων οί πολλοί πάντες, ένα δέ μόλις ή δεύτερον καθήσθαι τόν ταύτην κεκτημένον τήν άρετήν...» (Περί ίερωσύνης Ε΄,6: PG 48,675-676)
Ή διαπίστωση φαίνεται ύπερβολική, άλλά είναι ρεαλιστική, διότι αφόρα κυρίως σιήν ικανότητα τού άκροατηρίου νά κρίνει τίς λεπτές φιλολογικές διανθίσεις καί τίς λεπτότερες θεολογικές έννοιες, μέ τίς όποίες δυσκολεύονταν άκόμα καί συγγραφείς έκκλησιαστικοί.
Παράλληλα, ύπήρχε καί μία άλλη πραγματικότητα. Στήν έποχή γενικά καί στήν Αντιόχεια περισσότερο κυρίαρχο ιδεώδες ύπήρξε ή ρητορεία καί ή έπίδοση σ’ αύτήν. Αξιόλογος πνευματικός - μορφωμένος άνθρωπος ήταν μόνο αύτός πού διέπρεπε στήν ρητορική τέχνη, τήν όποία, βέβαια, έκπροσωποΰσε κατ’ έξοχήν καί δίδασκε ό Λιβάνιος, ό διασημότερος ρητοροδιδάσκαλος καί σοφιστής τών μετακλασικών χρόνων.
Ό Χρυσόστομος όχι μόνο γνώριζε τό κλίμα τούτο, έντός τού οποίου άλλωστε καί ό ίδιος μορφώθηκε, άλλά παρατηρούσε μέ λύπη του ότι τό κλίμα τούτο έπηρέαζε βαθιά καί τούς χριστιανούς. Τόσο, ώστε καί αύτοί (όσοι είχαν σχετική παιδεία), όταν παρακολουθούσαν τούς χριστιανούς κήρυκες, νά προσέχουν κυρίως τήν τέχνη τού λόγου καί ν’ άδιαφοροΰν γιά τήν πνευματική άπό τόν λόγο ώφέλεια.
« Ήν γάρ τινα συμβή τών λεγόντων μέρος τι τών έτέροις πονηθέντων ένυφήναι τοίς λόγοις αύτού, πλείονα τών τά χρήματα κλεπτόντων ύφίστασθαι ονείδη. Πολλάκις δέ ουδέ λαβών παρ’ ούδενός ούδέν, άλλ’ ύποπτευθείς μόνον, τά τών έαλωκότων έπαθε. Καί τί λέγω τών έτέροις πεπονημένων; Λυτόν τοίς εύρήμασι τοΐς έαυτού συνεχώς χρήσασθαι ουκ ένι. Ού γάρ πρός ώφέλειαν άλλά πρός τέρψιν άκούειν είθίσθησαν οί πολλοί...» (Περί ιερωσύνης Ε', 1:PG 48,672-673).
«Ή ούκ οΐδας όσος ταίς τών χριστιανών ψυχαίς λόγων έρως είσεκώμασε νύν καί ότι μόιλιστα πάντων οί τούτους άσκούντες έν τιμή, ον παρά τοίς έξωθεν μόνον, άλλά καί παρά τοΐς της πίστεως οίκείοις»; (Περί ίερωσύνης Ε8: PG 48,677-678)
ΟΙ παρατηρήσεις τοΰ Χρυσοστόμου μας είναι χρήσιμες όχι μόνο γιά τήν 'ιστορία της έλληνοπαιδείας τοΰ συροελληνιστικού χώρου, άλλα καί γιά νά εξηγήσουμε τήν δυσκολία έπισημάνσεως άμεσων καί κατά λέξιν έπιρροών στά έργα του άπό τόν Μ. Αθανάσιο, τούς Καππαδόκες ή άλλους προγενέστερους εκκλησιαστικούς συγγραφείς. Στήν έποχή του, λοιπόν, οί μορφωμένοι παρακολουθούσαν άπολαυστικά τούς ρήτορες, τούς όποιους έκριναν αύστηρά κάθε στιγμή, κάτι πού, φυσικά, τό γνώριζαν καί oi ρήτορες. Οί καταρτισμένοι άκροατές χειροκροτούσαν (PG 53,21) κι επευφημούσαν τούς ρήτορες, πού πρωτοτυπούσαν κι έντυπωσίαζαν. Αλίμονο στόν ρήτορα όμως πού θά χρησιμοποιούσε λεκτικό σχήμα παλαιότερου ή σύγχρονου ρήτορα· άλίμονό του, έάν έπαναλάμβανε κάτι πού ήταν ήδη γνωσιό. Ή άποδοκιμασία έκδηλωνόταν άμεσα καί τόν άντιμετώπιζαν αύστηρότερα καί άπό τούς κοινούς κλέπτες. Ή λατρεία τής φιλολογικής πρωτοτυπίας έφθανε σέ τέτοιο σημείο, πού ό ρήτορας δέν έπιτρεπότανε νά χρησιμοποιήσει έκ νέου ούτε δικά του παλαιότερα λεκτικά καί ρητορικά «ευρήματα».
Σελίδες 115-121
Πρώτη αποκλειστική δημοσίευση στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο
Αγιος Ιωάννης Χρυσόστομος
Ή ζωή του Ή δράση του Οι συγγραφές του
+ Στυλ.Παπαδόπουλου
Τόμος Α΄
Η επεξεργασία, επιμέλεια και μορφοποίηση κειμένου και εικόνων έγινε από τον Ν.Β.Β
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο , για μη εμπορικούς σκοπούς με αναφορά πηγής το Ιστολόγιο
© ΠΗΔΑΛΙΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
http://www.alavastron.net/
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου