ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ
Η ΑΡΕΤΗ ΤΗΣ ΟΛΙΓΑΡΚΕΙΑΣ
1. Η κένωση και ακτημοσύνη του Χριστού ως πρότυπο χριστιανικής ζωής.
Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουμε την έννοια της ολιγάρκειας, την κατάσταση δηλαδή κατά την οποία αρκείται κανείς στα λίγα, στα αναγκαία και στα απαραίτητα. Στο έργο του Χρυσοστόμου η ολιγάρκεια συναντάται και ως πενία και πτωχεία και γίνονται πολλές και εκτενείς αναφορές στην αξία αυτής της αρετής, η οποία προβάλλεται ως πρότυπο χριστιανικής ζωής. Η επιχειρηματολογία αυτού του προτύπου ξεκινά από το γεγονός, ότι ο ίδιος ο Χριστός βίωσε την πενία. Το παράδειγμα του προβάλλεται διότι τίποτε, κατά τον Χρυσόστομο, δεν διεγείρει τόσο την φιλόσοφη ψυχή προς την αρετή όσο το να προτρέπεται σε πράξεις και βιώματα, με τα οποία καθίσταται όμοια προς τον Θεό.
Η πενία του Χριστού διακρίνεται αφ'ενός στην κένωση του ως Θεός και αφ'ετέρου στην ακτημοσύνη του ως άνθρωπος. Ο απ. Παύλος αναφέρει, ότι ο Χριστός «ev μορφή Θεού υπάρχων, ουχ άρπαγμόν ήγη'σατο τό eivai ί'σα Θεω,άλλά εαυτόν εκενωσεν μορφήν δου'λου λαβω'ν» και ακόμη «δι 'ημάς επτω'χευσε πλου'σιος ών, ί'να ημείς τή εκείνου πτωχεία πλουτισωμεν»'. Αυτό, όπως σχολιάζει ο Χρυσόστομος, δεν έγινε αναγκαστικά, αλλά ήταν ενέργεια της φρονήσεως και του βουλήματος του. Ποιά ήταν η φτώχεια στην οποία περιήλθε ο Χριστός; Το ότι ντύθηκε το ανθρώπινο σώμα, έγινε άνθρωπος και έπαθε όσα έπαθε . Η κένωση και η ταπείνωση του είναι το πρώτο χαρακτηριστικό της φιλοπτωχείας Του και ο σκοπός αυτής της κένωσης ήταν να πλουτήσουν οι άνθρωποι από την δική του φτώχεια και απλότητα. Και εδώ πλούτος, κατά την χρυσοστομική ερμηνεία, είναι η γνώση της ευσέβειας, η δικαιοσύνη και ο καθαρισμός από τις αμαρτίες. Συναντάμε δηλαδή μια άλλη έννοια του πλούτου,κατά την οποία αυτός είναι καρπός της πτωχείας.
Ο πλούτος αυτός με την έννοια της αρετής και της ευσέβειας αποτελεί σκοπό και της ακτημοσύνης, που επέδειξε ο Χριστός στην ανθρώπινη πορεία του. Ήταν δηλαδή ακτήμων όχι γιατί ήταν φτωχός αλλά γιατί ήθελε να διδάξει στους ανθρώπους να ακολουθήσουν αυτόν τον τρόπο ζωής. Η λιτότητα ήταν χαρακτηριστική από το πρώτο ξεκίνημα της εδώ ζωής του. Όταν επρόκειτο να γεννηθεί δεν ζήτησε μεγαλοπρεπή οικία αλλά προτίμησε τον στάβλο και την φάτνη. Ούτε διάλεξε μητέρα πλούσια και περιφανή αλλά φτωχή που είχε μνηστήρα έναν ξυλουργό. Και όταν ήρθε ο καιρός να επιλέξει τους μαθητές του, δεν επέλεξε ρήτορες και σοφούς αλλά φτωχούς και άσημους ψαράδες. Σύμφωνα δε με την αγιογραφική μαρτυρία δεν είχε «που την κεφαλήν κλι'νη». Κοιμόταν άλλοτε στα όρη, άλλοτε στις ερήμους και άλλοτε στην πλώρη ενός πλοίου. Έτρωγε κρίθινους άρτους και μάλιστα όχι σε τραπέζι αλλά καθισμένος στο χορτάρι. Και όταν χρειαζόταν να ταξιδέψει δεν χρησιμοποιούσε υποζύγια αλλά βάδιζε τόσο πολύ, ώστε κουραζόταν από την οδοιπορία. Η εφαρμογή του μέτρου και της λιτότητας από τον Χριστό επεκτεινόταν, σύμφωνα με τον ιερό πατέρα, και στην έκφραση των συναισθημάτων. Όταν χρειαζόταν να θρηνήσει, δάκρυζε ήρεμα θέτοντας κανόνες και όρια, μέχρι που δηλαδή πρέπει να προχωράει ο άνθρωπος.
ο απλοϊκός τρόπος ζωής του δεν δίδασκε στον άνθρωπο μόνο να είναι ξένος προς τα περιττά , ώστε να είναι ελεύθερος, αλλά και να ζεί θυσιαστικά χωρίς επιδεικτικότητα. Διότι η ολιγάρκεια που προέβαλλε ο Χριστός, είναι συνυφασμένη με την ταπείνωση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η νίψης υπ'αυτού των ποδών των μαθητών του", η οποία δόθηκε ως υπόδειγμα «ί'να καθώς εγώ εποιησα ύμιν, και ημείς ποιήτε». Ο Χριστός λοιπόν, χάριν της αγάπης του προς τον άνθρωπο, άφησε την ουράνια δόξα, ταπεινώθηκε, έζησε εν πτωχεία και σταυρώθηκε ζητώντας από τους χριστιανούς να ακολουθήσουν το παράδειγμα του και να διακονήσουν ταπεινά τον πλησίον ζώντας απλά και λιτά.
2. Εκούσια και ακούσια πενία.
α. Λόγοι εξάσκησης της ολιγάρκειας.
Η αρχή της ολιγάρκειας, της υπέρβασης δηλαδή των σωματικών αναγκών, ανάγεται στην παραδείσια ζωή του πρώτου ανθρώπου. Στην Π. Δ. αναφέρεται, ότι ο Αδάμ και η Εύα ήταν γυμνοί και δεν είχαν ανάγκη ούτε από ενδύματα, ούτε από σπίτι, ούτε από οροφή, ούτε από τίποτα παρόμοιο, διότι ενώ είχαν σώματα δεν υπέφεραν τα σωματικά πάθη, καθώς η αγάπη και η δόξα του Θεού τους σκέπαζε και τους περιέβαλλε. Η απαθής και ανώδυνη ζωή τους χαρακτηρίζεται από τον Χρυσόστομο ως κατάσταση πλούτου ενώ η αναγκαιότητα ενδυμάτων και οικίας και άλλων σωματικών πραγμάτων, στην οποία περιέπεσαν μετά την έξωση από τον παράδεισο, ονομάζεται έσχατη φτώχεια. Το να μην έχει ανάγκη ο άνθρωπος από τα σωματικά πράγματα και να έχει άμεση επικοινωνία με τον Θεό, αποτελεί την πραγματική, φυσική του κατάσταση. Θ Χριστός ήρθε στον κόσμο, για να επαναφέρει τον άνθρωπο σ'αυτήν την παραδείσια κατάσταση προσφέροντας του την δυνατότητα αυτή μέσα απο το παράδειγμα του και κυρίως μέσα από την σταύρωση και την ανάσταση του, κατά την οποία νικήθηκε η φθορά και ο θάνατος. Προϋπόθεση για να μπορέσει να αξιοποιήσει ο άνθρωπος την δυνατότητα της υπέρβασης της φθοράς, που του δίνει ο Χριστός, είναι να ζήσει περιφρονώντας τα περιττά και δίνοντας την προσοχή του στην ρύθμιση των πνευματικών του αναγκών.
Ο Χριστός στην προσευχή του «πάτερ ημών» διδάσκει στους ανθρώπους να ζητούν μόνο τον απαραίτητο καθημερινό τους άρτο και όχι χρήματα και τρυφηλό βίο ή πολυτελή φορέματα. Σε άλλο σημείο επίσης προτρέπει να μην μεριμνούν για τις καθημερινές τους ανάγκες, όχι γιατί τις παραγνωρίζει αλλά για να τους ελευθερώσει από το βάσανο της κουραστικής φροντίδας και να τους οδηγήσει σ’αυτό που έχει πραγματική αξία. Ο Χρυσόστομος ερμηνεύοντας τα λόγια Του τονίζει , ότι ακριβώς επειδή είναι αναγκαία τα καθημερινά, γι'αυτό και δεν πρέπει καθόλου να μεριμνά ο άνθρωπος γι'αυτά. «Ποιος γάρ εστι πατήρ, ος υπομένει μηοε τα αναγκαία παρασχειν τοις παισιν;» Εξάλλου είναι αυτός που δημιούργησε τον άνθρωπο και γνωρίζει πολύ καλά την φύση του και τις ανάγκες της, επομένως δεν είναι δύσκολο γι'αυτόν να τις πραγματοποιήσει. Για να δείξει ο Χρυσόστομος πιο ξεκάθαρα το άκαιρο της καθημερινής φροντίδας, την παραλληλίζει με την φροντίδα που επιδεικνύει κάποιος για την τροφή ενώ πρόκειται να μεταβεί σε πλουσιοπάροχο γεύμα και για το νερό ενώ πηγαίνει προς την πηγή
Προτρέπεται λοιπόν ο χριστιανός να αγαπήσει εκουσίως την πενία βασιζόμενος στην εμπιστοσύνη του προς τον ουράνιο πατέρα και για να καταδειχθεί μέσα από την ζωή του η δύναμη και η πρόνοια του Θεού. Τον ίδιο σκοπό είχε και η ολιγάρκεια που επιδείκνυε ο πλούσιος Αβραάμ. Αυτός μετά από θεία εντολή κατέλιπε τα οικεία και την πατρίδα του και έτσι φάνηκε στην ζωή του η υπερβολή της πρόνοιας του Θεού, «δ και την περιουσίαν αυτω αύξων εφ ' έκάστης και άπασαν δυσκολίαν αναιρών»"*’ξ Αλλά η δύναμη του Θεού φανερώθηκε περίτρανα και στην ζωή των αποστόλων, οι οποίοι επίσης έζησαν με λιτότητα και ακτημοσύνη. Από τις διηγήσεις των ευαγγελίων γνωρίζουμε, ότι άφησαν τα πάντα, οικείους, σπίτια, υπάρχοντα και ακολούθησαν τον Χριστό. Δεν κουβαλούσαν μαζί τους τρόφιμα και παρολαυτά δεν αποτελούσε γι’αυτούς κύρια μέριμνα τους η καθημερινή τους διατροφή. Φρόντιζαν να αγοράζουν τα απαραίτητα τρόφιμα μόνο την ώρα που έπρεπε να φάνε και δεν ασχολούνταν από το πρωί με το μαγείρεμα, επειδή προέτασσαν την ενασχόληση με τα πνευματικά"**.
Όταν ο Χριστός τους έστειλε να κηρύξουν στα πρόβατα τα απολωλότα οίκου Ισραήλ, τους διέταξε να μην πάρουν μαζί τους ούτε χρήματα, ούτε υποδήματα". Τους απάλλαξε δηλαδή από τις φροντίδες, για να τους ισχυροποιήσει και να τους προετοιμάσει για το σπουδαίο έργο που επρόκειτο να κάνουν. Διότι, σύμφωνα με τον Χρυσόστομο, τίποτα δεν θέτει στην ψυχή τόσο μεγάλη δύναμη, όσο το να απαλλαγεί από τις φροντίδες και τίποτα δεν την εξασθενεί τόσο πολύ, όσο το να είναι δεσμευμένη απο αυτές"". Λειτούργησε δηλαδή ο Θεός όπως τα πουλιά, που προστατεύουν τα μικρά τους μέσα στην φωλιά, όσο αυτά δεν μπορούν να πετάξουν. Έπειτα τα βοηθούν στα πρώτα πετάγματά τους οδηγώντας τα κοντά στην φωλιά και υποβαστάζοντάς τα, στην συνέχεια τα περιφέρουν και πιό μακριά, ώσπου καταλήγουν να τα αφήσουν για να φροντίσουν μόνα τους τον εαυτό τους". Και πράγματι οι απόστολοι καλλιέργησαν στο έπακρο την αρετή της ολιγάρκειας επιτυγχάνοντας τέλεια άφεση της ζωής τους στον Χριστό. Πολλές φορές ούτε τα αναγκαία απολάμβαναν αλλά ζούσαν με πείνα, με δίψα και με γύμνια Και ενω θεωρούνταν φυσικό οι εργάτες του κηρύγματος να λαμβάνουν ως μισθό την τροφή τους, διότι το είχε νομιμοποιήσει ο Χριστός (άξιος γάρ δ εργάτης τής τροφής αυτού εστι"°0 εντούτοις δεν το εκμεταλεύονταν. Ο απ. Παύλος απευθυνόμενος στους πρεσβυτέρους της Εφέσου έλεγε: «’Αργυρίου ή χρυσίου ή ιματισμού ούδενός επεθυ'μησα αυτοί γινώσκετε ότι ταις χρειαις μου και τοΐς οΰσι μετ εμού υπηρέτησαν αι χεΐρες αύται» Έτσι πορεύονταν «ώς μηδέν εχοντες άλλα τα πάντα κατε'χοντες»"**. Και εδώ σύμφωνα με τον Χρυσόστομο, δεν εννοούνται μόνο τα πνευματικά αγαθά αλλά και τα βιοτικά. Εφόσον τα σπίτια όλων ήταν ανοιχτά γι'αυτούς, πως μπορεί να πεί κανείς ότι δεν είχαν υλικό πλούτο; Ο απ. Παύλος για παράδειγμα ήταν «κύριος» των χρημάτων πολλών ανθρώπων, διότι είχε επιρροή σε όλη την οικουμένη. Οι πόλεις τον υποδέχονταν σαν άγγελο και για χάρη του ήταν έτοιμοι να θυσιάσουν και την ζωή τους ακόμη. Το κυριώτερο όμως είναι ότι κατείχαν πλούτο πνευματικό. Και αυτό φαίνεται από το χάρισμα της θεραπείας ασθενών και δαιμονισμένων αλλά και από το προνόμιο της εγγύτητας προς τον Θεό.
Η εφαρμογή της εκούσιας πενίας από τους αποστόλους προβάλλεται συνεχώς στο έργο του Χρυσοστόμου , ο οποίος προτρέπει τους πιστούς να την εξασκήσουν τονίζοντας τις αγαθές συνέπειες αυτής στην ζωή τους. Εκείνος που περιφρονεί τα χρήματα, μας πληροφορεί, μπορεί να περιφρονήσει τα πάντα, ως και τον θάνατο ακόμηΔιότι με το να χρειάζεται κανείς λίγα καθίσταται ακατανίκητος σε όλες τις δυσκολίες της ζωής". Άλλωστε αυτή η έλλειψη κάθε ανάγκης αποτελεί την αληθινή φιλοσοφία", που βασίζεται στην βαθύτερη γνώση, ότι η ακτημοσύνη προσφέρει πλούσια ηδονή καθώς είναι απαλλαγμένη από τις φροντίδες, τις θλίψεις και τις αγωνίες που επιφέρει η πλεονεξία. Ποιό είναι πιο δύσκολο και θλιβερό, ρωτά ο ιερός πατήρ, το να έχει κανείς ένα μόνο ένδυμα και να μην ζητά τίποτα το περισσότερο ή να έχει πολλά ενδύματα στο σπίτι και να διακατέχεται συνεχώς από άγχος μήπως τυχόν φθαρούν ή κλαπούν;"" Και αναφέρει τους εραστές της ακτημοσύνης, οι οποίοι σκιρτούν από χαρά και καυχώνται για την πενία τους περισσότερο από εκείνους που φορούν βασιλικό στέμμα".
Πέρα όμως από όλα αυτά ο βασικότερος λόγος εξάσκησης της πενίας αναφέρεται στην έκφραση αγάπης προς τον Θεό και προς τον συνάνθρωπο. Διότι, σύμφωνα με την χριστιανική φιλοσοφία, η ολιγάρκεια είναι ελλιπής χωρίς την θυσιαστική έκφραση της αγάπης προς τον Χριστό και χωρίς την ελεημοσύνη προς τους έχοντας ανάγκη. Ο Χρυσόστομος τονίζει: «Οΰκ ά'ρα αρκεί τό χρημάτων καταφρονεΐν, άλλα δει και διαθρε'ψαι πε'νητας, και προηγουμε'νως άκολουθείν τ(δ Χριστιή'τουτε'στι, πάντα τα παρ ' αυτού κελευο'μενα ποιείν, προς σφαγάς είναι έτοιμον, και θάνατον καθημερινο'ν»". Ταυτόχρονα η απαλλαγή από τα χρήματα συμβάλλει στο να μπορέσει ο άνθρωπος να εφαρμόσει αυτήν την διπλή αγάπη (προς τον Θεό και προς τον πλησίον)". Η προσφορά προς τους φτωχούς ισοδυναμεί με την προσφορά προς τον ίδιο τον Χριστό και αποτελεί απαραίτητη προύπόθεση για την είσοδο στην βασιλεία των ουρανών. Η «απαίτηση» αυτή του Θεού αποτελεί μεγάλη ευεργεσία προς τον άνθρωπο, μεγαλύτερη απο την ευεργεσία εκείνου που χαρίζει την σωτηρία σε κάποιον κατάδικο με αντάλλαγμα την οικειοποίηση της περιουσίας του. Και είναι μεγαλύτερη, διότι στην περίπτωση αυτή ο Χριστός, προκειμένου να χαρίσει την αιώνια ζωή, ζητάει να δοθούν στους φτωχούς μόνο τα μισά από τα υπάρχοντα,τα οποία στην ουσία δεν αποτελούν αληθινή ιδιοκτησία του ανθρώπου".
Η ολιγάρκεια λοιπόν εφαρμόζεται από τον χριστιανό με σκοπό την ελεημοσύνη και απώτερο στόχο την είσοδο στην βασιλεία των ουρανών. Και εδώ βρίσκεται η ειδοποιός διαφορά με τους εθνικούς, στους οποίους βλέπουμε πολλές φορές μια θαυμαστή εξάσκηση της ολιγάρκειας, η οποία μάλιστα αποτελεί έλεγχο για τους χριστιανούς. «Ει δε μηδε τούτο ποιούμεν, τίνος άν εί'ημεν συγγνω'μης άξιοι, οι τούς εν τή παλαιά ύπερβήναι κελευο'μενοι, και των παρ ' ελλησι φιλοσο'φων ελάττους φαινο'μενοι;»". Η πτωχεία όμως η δική τους είχε βαθύτερη σύνδεση με την κενοδοξία· «διά τό θαυμάζεσθαι ούκ ελαμβανον». Έλειπε η αιτιολογική σύνδεση με το πρόσωπο του Χριστού και η εσχατολογική προοπτική της, για την οποία θα γίνει λόγος στην ανάλογη ενότητα.
β. Ακούσια πενία και η αντιμετώπιση αυτής.
Έχοντας σαν βάση όλα όσα ειπώθηκαν για την εκούσια πενία και για τις αγαθές συνέπειες αυτής, είναι καλό να κατανοήσουμε και τα προτερήματα της ακούσιας πενίας. Για την πενία δηλαδή, η οποία δεν είναι αποτέλεσμα συνειδητών επιλογών αλλά συγκυριών της ζωής και οικονομικών ζημιών ή κλοπών. Κατ 'αρχάς η φτώχεια, σύμφωνα με τον Χρυσόστομο, δεν επιφέρει καμμία ζημιά στον άνθρωπο, εφόσον η ψυχή είναι πλούσια και γενναία. Η δυσφορία για την φτώχεια και οι βλασφημίες είναι αποτέλεσμα της μικροψυχίας και όχι της ίδιας της φτώχειας. Και για να επιβεβαιώσει τούτο αναφέρει ως παράδειγμα τον Λάζαρο, ο οποίος όχι μόνο φτωχός ήταν αλλά και ασθενής και έρημος από προστασία χωρίς περιποιήση και δυνατότητα θεραπείας, πράγματα που έκαναν την φτώχεια του πικρότερη. Επιπλέον ενώ έβλεπε καθημερινά δίπλα του τον πλούσιο να ζεί με αφθονία, πολυτέλεια και απολαύσεις, εντούτοις δεν βλάφθηκε η ψυχική του δύναμη αλλά παρέμεινε γενναίος και πιστός και δεν εκστόμισε λόγο βλάσφημοζ Εάν λοιπόν η ψυχή είναι πλούσια (και γίνεται πλούσια, όταν περιφρονεί τα χρήματα) καμμία ζημιά δεν παθαίνει από την πενία". Μάλιστα η κατάσταση της φτώχειας βοηθάει περισσότερο στο να μπορέσει κανείς να περιφρονήσει τα χρήματα, ενώ ο πλούτος δημιουργεί ολοένα και περισσότερη επιθυμία". Η πενία λοιπόν είναι κατάλληλη για την εξάσκηση των αρετών, διότι σ'αυτήν την κατάσταση είναι πιό εύκολο να είναι ο άνθρωπος ταπεινός και μετριοπαθή Ακόμη η ωφέλεια επεκτείνεται και στο γεγονός, ότι ο αδικημένος με το να γίνει φτωχότερος, απαλλάσεται απ'όλες τις αρνητικές συνέπειες του πλούτου, φροντίδες, αγωνία, φθόνο, συκοφαντίες, ταραχή και συνεχή φόβο". Στην ουσία δηλαδή ζημιώνεται ο αδικήσας, διότι εκτός των παραπάνω κακών, που επισωρεύει στο κεφάλι του, καταδικάζεται και από τους θείους νόμους". Γι'αυτό και ο πραγματικά ζημιωμένος παρομοιάζεται με έναν μανιακό, ο οποίος κλέβει ένα ξίφος και έπειτα φονεύει τον εαυτό του. Αυτός, στον οποίο ανήκε το ξίφος, δεν βλάφθηκε το ίδιο με αυτόν που αυτοκτόνησε". Εάν λοιπόν έτσι φιλοσοφεί την ζωή ο άνθρωπος και έχει την επίγνωση ότι τα πράγματα που στερήθηκε με την κλοπή ούτως ή άλλως αργότερα με τον θάνατο θα τον εγκατέλειπαν, τότε η ακούσια πενία αποβαίνει γι’ αυτόν κέρδος και οι θείοι νόμοι τον στεφανώνουν και τον επαινούν" για την αδικία που υπέστη καθαρίζοντας τον από τις αμαρτίες και κάνοντας τον συμπολίτη των αγίων". Ενώ όταν προσπαθεί με αδικίες να απαιτήσει τα αρπαγέντα, τότε ζημιώνει πραγματικά τον εαυτό του και επιβουλεύεται την σωτηρία του".
Όλα αυτά δεν σημαίνουν, ότι ο φτωχός δεν θα διεκδικήσει το δίκαιο του και δεν θα προσπαθήσει να καλυτερεύσει το οικονομικό επίπεδο της ζωής του. Άλλωστε ο Χρυσόστομος απέδειξε με τον λόγο του και την ζωή του, ότι τασσόταν πάντα στο πλευρό των φτωχών τάξεων, όταν αυτές διεκδικούσαν το δίκαιο τους. Και θυμίζουμε εδώ το πως υπερασπίσθηκε το εξεγερμένο πλήθος της Αντιόχειας, που αντιδρούσε στην βαριά φορολογία του Θεοδοσίου, για την οποία έγινε λόγος στο β'κεφάλαιο. Έτσι λοιπόν βλέποντας συνολικά την θεολογία του Χρυσοστόμου κατανοούμε, ότι όταν μιλάει για τα οφέλη της ακούσιας πενίας αναφέρεται στον τρόπο αντιμετώπισης ενός κακού,το οποίο δεν επιδέχεται αλλαγή (όπως είναι η κλοπή) και το οποίο μπορεί να μετατραπεί σε καλό, όταν η θεώρηση του είναι φιλοσοφημένη. Το να έχει ο φτωχός την εσχατολογική αυτή προοπτική και την επίγνωση της βαθύτερης αλήθειας των πραγμάτων τον καθιστά γενναίο στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει και δυνατό για να μπορεί να ανταπεξέλθει σ'αυτές. Δεν του αφαιρεί όμως την διάθεση για διεκδίκηση του δικαίου και ανύψωση του οικονομικού επιπέδου της τάξεως του, η οποία διάθεση άλλωστε μπορεί κάλλιστα να στηριχθεί στους συνεχείς ελέγχους των πλουσίων και στην καταδίκη τους υπό του Χρυσοστόμου για τις κοινωνικές αδικίες, στις οποίες προβαίνουν.
3. Η νηστεία ως έκφραση ολιγάρκειάς και ο σκοπός αυτής
Στην ορθόδοξη χριστιανική πρακτική η νηστεία κατέχει ιδιαίτερη θέση αποτελώντας μια έκφραση της λιτότητας και της αποφυγής των περιττών, που χαρακτηρίζει γενικά την πνευματική ζωή. Ετυμολογείται από το νη-εσθίω και σημαίνει δεν τρώω, απέχω από ορισμένα φαγητά. Στην χρυσοστομική διδασκαλία εκθειάζεται η δύναμη της και η αξία της σε αντιδιαστολή με την βλάβη που προξενεί η πολυφαγία. Η τελευταία θεωρείται πρόξενος πολλών κακών καθώς από αυτήν προέρχεται πλήθος νοσημάτων" Αντιθέτως η νηστεία ονομάζεται από τον ι. πατέρα, μητέρα της σωματικής ευεξίας, διότι συντελεί στην υγεία του ανθρώπου". Πέραν τούτου τα οφέλη της, όπως θα δούμε παρακάτω, είναι κυρίως πνευματικά.
Η νηστεία δόθηκε στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας του. Στο βιβλίο της Γενέσεως διαβάζουμε: «από παντός ξύλου τού παραδείσου βρώσει φαγή, από δε τού ξύλου τού γινώσκειν καλόν και πονηρόν ού φάγεσθε»". Αυτό δείχνει την σπουδαιότητα της, διότι κατά τον Χρυσόστομο, αν ήταν αναγκαία στον παράδεισο, πολύ περισσσότερο είναι αναγκαία έξω από τον παράδεισο. Και εξηγεί: «ει πρό τής πληγής χρη'σιμόν τό φάρμακον,πολλω μάλλον μετά την πληγήν ει μηδε'πω τού πόλε'μου των επιθυμιών άναστάντος επιτη'δειον ήμΐν τό ό'πλον ήν, πολλώ μάλλον μετά την τοσαύτην μάχην την από των δαιμο'νων, αναγκαία ή παρά τής νηστείας συμμαχι Μετά την έξωση από τον παράδεισο ο άνθρωπος υποδουλώθηκε στα πάθη και στις επιθυμίες του και από αυτήν ακριβώς την υποδούλωση και την τυρρανική εξουσία έρχεται η νηστεία να τον απαλλάξει, για να τον επαναφέρει στην παραδείσια ελευθερία". Το ότι η νηστεία αποτελεί μέσο σωτηρίας και απελευθέρωσης υπέδειξε και ο ίδιος ο Χριστός, ο οποίος νήστευσε αν και δεν είχε ανάγκη. Με τι τρόπο όμως συντελεί η νηστεία στην επίτευξη της σωτηρίας; Σύμφωνα με τον Χρυσόστομο η νηστεία εισέρχεται στην συνείδηση, μεταβάλλει την σκέψη και καθαρίζει τον νού". Όντας τροφή της ψυχής καθιστά αυτήν περισσότερο ρωμαλέα, ώστε να είναι ανώτερη από τις ηδονές και τις απολαύσεις της παρούσας ζωής και να στρέφεται προς τον ουρανό". Βοηθάει δηλαδή στην συνειδητοποίηση του ψεύτικου των παρόντων πραγμάτων και του αληθινού των επουρανίων. Και επειδή η ψυχή γίνεται ελαφρότερη και πνευματικότερη εξ αιτίας της νηστείας, καθίσταται κατάλληλη για να συνομιλήσει με τον Θεό. Στην Π. Δ. βλέπουμε πολλά σπουδαία πρόσωπα να καταφεύγουν στην νηστεία πριν προσέλθουν στον Θεό και έτσι να προετοιμάζουν την ψυχή τους να βιώσει τις θαυμαστές επεμβάσεις του. Θ Μωύσής νήστευσε 40 μέρες προκειμένου να συναντήσει τον Θεό και να λάβει τις πλάκες της νομοθεσίας. Θ Ηλίας κατόρθωσε με την νηστεία να αποφύγει την τυρρανίδα του θανάτου και να ανέλθει με πύρινο άρμα στον ουρανό. Θ Δανιήλ νήστευσε 3 εβδομάδες και προετοίμασε την ψυχή του να δεχτεί θείες οράσεις· πέτυχε επίσης να μεταβάλλει την αγριότητα των λιονταριών σε ημερότητα. Αλλά και οι Νινευίτες με την νηστεία έδειξαν την μετάνοια τους και προκάλεσαν την φιλανθρωπία του Θεού, ο οποίος ανακάλεσε την απόφαση του να καταστρέψει την πόλη τους".
Σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα παρατηρεί κανείς, ότι η προσευχή, όταν συνοδεύεται από την νηστεία, κάνει ακόμη δυνατώτερη την ψυχή. Άλλωστε νηστεία και προσευχή παρουσιάζονται ως άρρηκτα συνδεδεμένα και στην διδασκαλία της Κ. Δ. Από την σύζευξη των δύο αυτών αρετών προέρχονται πάρα πολλά αγαθά. Εκτός από το ότι ισχυροποιούν τον λογισμό και δίνουν νηφαλιότητα στην ψυχή"" καθιστούν τον άνθρωπο περισσότερο πρόθυμο για ελεημοσύνη. Διότι αυτός που προσεύχεται και νηστεύει δεν έχει ανάγκη από πολλά πράγματα, επομένως δεν είναι φιλοχρήματος και μπορεί να προσφέρει περισσότερα στους φτωχούς"" Έτσι αυτός που επιμένει στην προσευχή και ταυτόχρονα εξουσιάζει την κοιλιά του και αποφεύγει την τρυφηλή ζωή, προσελκύει πολύ πιο εύκολα τον Θεό"".
Πολλά λοιπόν οφέλη αποκομίζει κανείς από την αρετή της νηστείας, γι'αυτό και ο Χρυσόστομος προτρέπει τους πιστούς να μην την περιφρονούν αλλά αντίθετα να την τιμούν. Και διευκρινίζει πως τιμή της νηστείας δεν είναι η αποχή από τα φαγητά αλλά κυρίως η αποχή απο τα αμαρτήματα"". Έτσι στο συνολικό χριστιανικό πρότυπο ζωής, το οποίο χαρακτηρίζεται από την ολιγάρκεια, εντάσσεται και η εγκράτεια στα αμαρτήματα. Η λιτότητα δηλ. και το μέτρο χαρακτηρίζουν όλες τις πτυχές της ζωής του χριστιανού και τις υλικές και τις πνευματικές. Γι'αυτό στην αληθινή νηστεία δεν νηστεύει μόνο το στόμα αλλά και τα μάτια και η ακοή και τα πόδια και τα χέρια και όλα τα μέλη του ανθρωπίνου σώματος. Τα χέρια νηστεύουν όταν μένουν καθαρά από αρπαγή και πλεονεξία· τα πόδια όταν δεν οδηγούνται σε παράνομα θεάματα· τα μάτια όταν δεν περιεργάζονται τα ξένα κάλληΝηστεύει αληθινά αυτός που συμφιλιώνεται με τον εχθρό του, αυτός που ελεεί τον φτωχό, αυτός που βλέπει την προκοπή του φίλου του χωρίς να τον φθονεί· αυτός που αγωνίζεται να σταματήσει την συνήθεια της κατακρίσεως και γενικά αυτός που προσπαθεί να απομακρυνθεί από τα αμαρτήματα. Επομένως όταν διέλθει κανείς την περίοδο της νηστείας χωρίς να έχει τέτοια κατορθώματα αρετής δεν θα έχει κανένα κέρδος και καμμία ωφέλεια κατά τον ίδιο τρόπο που δεν έχουν ωφέλεια οι έμποροι, όταν διαπλεύσουν απλώς μια μεγάλη θάλασσα χωρίς να φέρουν μαζί τους φορτία εμπορευμάτων"". Διότι είναι ανώφελη η νηστεία «δταν κρδα μή εσθιωμεν, κατεσθιωμεν τάς των πενη'των οικίας· όταν οί'νω μέν μή μεθυωμεν, μεθυωμεν επιθυμία πονηρά· όταν πάσαν την ημέραν ά σίτοι διατελώμεν, πάσαν δε διημερευ'ομεν εν άκολάστοις
θεάμασιν.Ίδου' και πο'νος νηστείας και μισθός νηστείας ουδαμοΰ»"". Στο σημείο αυτό θυμίζει ο Χρυσόστομος τον φαρισαίο , ο οποίος κατέβηκε από τον ναό έρημος και κενός από τους καρπούς της νηστείας σε αντίθεση με τον τελώνη, ο οποίος τον ξεπέρασε στην αρετή"".
Γίνεται λοιπόν κατανοητό, ότι η φύση της νηστείας δεν αρκεί από μόνη της για να απομακρύνει τα αμαρτήματα αλλά πρέπει να γίνεται αυτή με τον σωστό τρόπο. Και ο σωστός τρόπος επιτυγχάνεται αν ακολουθηθούν οι νόμοι της νηστείας. Όπως ο αθλητής και ο στρατιώτης προκειμένου να επιτύχουν στην δουλειά τους ακολουθούν κάποιους κανόνες στην ζωή τους, έτσι και η νηστεία για να γίνει σωστά πρέπει να εντάσσεται σε μια ζωή φιλοσοφημένη χωρίς βιοτικές φροντίδες, χωρίς πολυφαγία και άτοπες επιθυμίες αλλά με υποταγή του σώματος. Η ολιγάρκεια δηλαδή και ο περιορισμός στα αναγκαία είναι καλό να χαρακτηρίζει την ζωή του χριστιανού γενικά, είτε βρίσκεται σε περίοδο νηστείας είτε όχι"". Διότι παρατηρείται πολλοί χριστιανοί να επιδεικνύουν μικροψυχία στην νηστεία θεωρώντας την δύσκολη, επειδή ακριβώς όλον τον προηγούμενο καιρό επιδίδονται σε υπερβολικό βαθμό στις απολαύσεις. Ο Χρυσόστομος τονίζει, ότι αν οι χριστιανοί είχαν φροντίσει να ζούν σεμνά και μετρημένα όλες τις ημέρες της ζωής τους, τότε θα ποθούσαν την νηστεία και θα την υποδέχονταν με χαρά"". Όταν όμως παραγεμίζουν τον εαυτό τους με μέθη και πολυφαγία και έπειτα λαμβάνουν το φάρμακο της νηστείας, τότε όχι μόνο δυσαρεστούνται αλλά και καθιστούν το φάρμακο ανώφελο. Καθώς συμβαίνει και με
εκείνους που δεν σιτίζονται καλά και πρέπει να λάβουν φάρμακα αλλά παρόλα αυτά γεμίζουν με τροφή το στομάχι τους και έτσι τα φάρμακα δεν μπορούν να ασκήσουν όλη την δύναμη τους"°. Γι'αυτό και πολλοί που δεν νηστεύουν αλλά εντούτοις ζούν με σωφροσύνη και τρώνε και πίνουν με μέτρο, υπερέχουν στην αρετή" διότι εφαρμόζουν κατ'ουσίαν το «όσο γάρ δ έ'ξω ημών άνθρωπος διαφθει ρεται, τοσοΰτον δ έ'σω άνακαινοΰται»". Η νηστεία αυτή θεωρείται από τον ιερό πατέρα αφενός καλύτερη, διότι απολαμβάνει κανείς την τροφή αλλά δεν δοκιμάζει την αμαρτία και αφετέρου ελαφρότερη, διότι σ’αυτήν δεν τίθεται η δυσκολία της σωματικής αδυναμίας". Επομένως δεν είναι κακό το να τρώει κανείς αλλά η πολυφαγία και το «υπέρ την χρείαν εμπιπλασθαι»"". Ούτε καταδικάζεται αυτός που δεν νηστεύει αλλά ο αδιάφορος και ο έκλυτος". Άλλωστε η υπέρβαση του μέτρου, η αμετρία καθιστά τον άνθρωπο αλογότερο από τα ζώα, διότι αυτά χαρακτηρίζονται από αυτάρκεια καθώς δεν τρώνε ούτε πίνουν πέρα από το αναγκαίο".
Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να πούμε ότι με την νηστεία ο πιστός εισαγάγει στην ζωή του μια γενικότερη νοοτροπία ολιγαρκείας και λιτότητας, η οποία θα τον βοηθήσει να περιφρονήσει την παρούσα ζωή, να απαλλαχθεί από τις βιοτικές φροντίδες και επιθυμίες, να απομακρυνθεί από τα αμαρτήματα και να εξασκήσει τις αρετές. Με λίγα λόγια η νηστεία αποτελεί το μέσον για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στον Χριστό, χωρίς όμως να αποτελεί το τέλος, τον σκοπό της πνευματικής ζωής. Ο σκοπός της πνευματικής ζωής είναι η μετοχή στην θ.ευχαριστία, στην οποία προσέρχεται κανείς καθαρός και απερίσπαστος με την βοήθεια της νηστείας και της ολιγαρκείας". Η θ.ευχαριστία και η ουράνια βασιλεία, την οποία απεικονίζει, η αιώνια δηλαδή συνύπαρξη με την αγάπη του Θεού αποτελούν το κίνητρο του
χριστιανού και δίνουν στην ζωή του και σε ότι κάνει μια εσχατολογική προοπτική. Έτσι για να μπορέσει να πετύχει ο πιστός την άνεση της ουράνιας βασιλείας στερείται τις υλικές ανέσεις της παρούσης ζωής". Εκτενέστερη αναφορά στην σχέση ολιγάρκειας και εσχατολογίας θα γίνει στον οικείο τόπο.
Εισαγωγή και δημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο :
ΠΟΛΥΤΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΟΛΙΓΑΡΚΕΙΑ
ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΑΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΑΟΓΙΚΗ ΣΧΟΑΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΑΟΓΙΑΣ Της φοιτήτριας Αργυρής Μπούκα
ΠΟΛΥΤΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΟΛΙΓΑΡΚΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Σύμβουλος καθηγητής: πρωτ. Θεόδωρος Ζήσης Θεσσαλονίκη 2010
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου