Ελεημοσύνη· η θυσιαστική διάσταση της ολιγάρκειας
α. Η ελεημοσύνη ως σκοπός της ολιγάρκειας και η αξία της.
Είναι απαραίτητο να κάνουμε ιδιαίτερο λόγο για την ελεημοσύνη, γιατί αυτή αποτελεί την πιο σημαντική διάσταση της ολιγάρκειας. Χωρίς αυτήν η ολιγάρκεια και η ωφέλεια της μένει ανολοκλήρωτη. Και αυτό γιατί, όπως έχουμε ήδη δεί, η περιφρόνηση των χρημάτων και των υλικών πραγμάτων δεν αρκεί από μόνη της για να συστήσει την πνευματική ζωή έτσι όπως την εννοεί η χριστιανική ορθόδοξη παράδοση. Χωρίς την ελεημοσύνη η ολιγάρκεια σταματά γύρω από αυτόν που την ασκεί και καταντά στείρος ατομικισμός. Ενω η ελεημοσύνη «εκτεινόμενη εις πάντας»" σγάζει την ολιγάρκεια από τα όρια του "εγώ", την οδηγεί στον συνάνθρωπο και την καθιστά σύνδεσμο αγάπης. Ει'αυτό και στην καινοδιαθηκική διδασκαλία η εντολή της ολιγάρκειας συνδέεται άρρηκτα με την εντολή της ελεημοσύνης. Εια παράδειγμα στο κατά Ματθαίον ευαγγέλιο ο Χριστός προτρέπει τον πλούσιο νεανία να πουλήσει τα υπάρχοντα του και να μοιράσει τα χρήματα στους φτωχούς προκειμένου να τον ακόλουθήσει"°. Αλλά και στην διδασκαλία του Χρυσοστόμου εκεί που γίνεται λόγος για βοήθεια προς τους έχοντας ανάγκη προύποτίθεται η λιτότητα και η ακτημοσύνη.
Έτσι λοιπόν σκοπός της ολιγάρκειας είναι να γίνει ο άνθρωπος ελεήμων. Ει'αυτό άλλωστε και νομοθετήθηκε η ελεημοσύνη. Διότι, σύμφωνα με τον Χρυσόστομο, ο Θεός μπορούσε να τρέφει τους φτωχούς και με άλλους τρόπους αλλά «ί'να ημάς εις την αγάπην συνδη'ση, καί, ί'να διαθερμανώμεθα προς άλλη'λους, παρ' ημών αυτούς ύκύλευσε τρύφεσθαι»' Και αυτή η αγάπη η εκφραζομένη θυσιαστικά δια της ολιγάρκειας είναι που αποδεικνύει τους ανθρώπους ως μαθητές του Χριστού'. Διότι το ζητούμενο της ζωής ενός χριστιανού είναι η ομοίωση με τον Θεό και αυτό επιτυγχάνεται με την εκδήλωση ελέους προς τον συνάνθρωπο καθώς και ο Θεός είναι «οικτι'ρμων καί ελεημων» και το ελεος του «επι πασαν τήν γήν»
Είναι δε αξιοσημείωτο, ότι στην ορθόδοξη θεολογία η αγάπη προς το πρόσωπο του συνανθρώπου ανάγεται στο πρόσωππο του Χριστού. Όπως βλέπουμε στην παραβολή της τελικής κρίσης ο Χριστός ταυτίζεται με τον αναξιοπαθούντα'. Και ο Χρυσόστομος στην επιχειρηματολογία του υπέρ της ελεημοσύνης ελέγχει τους χριστιανούς, που είναι αδιάφοροι μπροστά στον πόνο των άλλων, λέγοντας τους, ότι περιφρονούν τον ίδιο τον Χριστό. Καλούνται λοιπόν να δούν στα πρόσωπα των φτωχών το πρόσωπο του Χριστού και να τον αγαπήσουν αληθινά αγαπώντας τους συνανθρώπους τους. Το γεγονός αυτό της ταύτισης του Χριστού με τον πεινασμένο καθιστά την ελεημοσύνη σπουδαιότερη ακόμη και από το χάρισμα της ανάστασης των νεκρών. Διότι με το τελευταίο ο Χριστός ευεργετεί τον άνθρωπο ενώ με την ελεημοσύνη ο ελεήμων ευεργετεί τον Χριστό και έτσι ο Θεός του οφείλει'. Η δε στέρηση χάριν του Χριστού και του πλησίον αποτελεί ένα είδος χειροτονίας του ελεήμονος, ο οποίος γίνεται ιερουργός με θυσιαστήριο. Μάλιστα το θυσιαστήριο αυτό θεωρείται πιό μυστηριακό, πιό φρικτό από το θυσιαστήριο της θ. ευχαριστίας. Το θυσιαστήριο της τελευταίας είναι θαυμαστό εξ αιτίας της θυσίας που γίνεται πάνω του και εξ αιτίας του ότι δέχεται το σώμα του Χριστού. Ενώ το θυσιαστήριο του ελεήμονος αποτελείται από την ίδια την θυσία αυτή. είναι το ίδιο το σώμα του Χριστού και μπορεί να το δεί κανείς στημένο παντού και σε στενούς δρόμους και σε αγορές και να γίνονται θυσίες πάνω σ'αυτό κάθε ώρα. Οι δε θυσίες είναι οι πράξεις του ελεήμονος, η μυρωδιά των οποίων ανοίγει τις πύλες των ουρανών και φθάνει μπροστά στον ίδιο τον θρόνο του Θεού". Έτσι λοιπόν περιγράφει ο Χρυσόστομος την ιερωσύνη του οικονόμου των πενήτων προσδίδοντας μ’ αυτόν τον τρόπο μεγάλη αξία και μοναδικότητα στην αρετή της ελεημοσύνης".
Βέβαια η αξία της καταδεικνύεται και από το γεγονός ότι είναι αγαθό που είναι ιδιαίτερα ξεχωριστό από τα υπόλοιπα που ενυπάρχουν στην ανθρώπινη φύση". Γι’ αυτό και οι πατέρες και οι μητέρες βοηθούν τα παιδιά τους, και τα παιδιά τους γονείς τους. Οι συγγενείς και τα αδέρφια σπλαχνίζονται μεταξύ τους. Για τον ίδιο λόγο θλίβονται οι άνθρωποι και αγανακτούν, όταν βλέπουν τους άλλους να αδικούνται και να υποφέρουν"™. Αυτήν την ροπή προς την ευσπλαχνία την εμφύτευσε ο Θεός στον άνθρωπο, επειδή «σφοδρά αυτό κατορθοΰσθαι (τον άνθρωπον) βου'λεται δ Θεός»" καθώς «ουδέν ούτως ευφραίνει τον Θεόν, ως ελεημοσύνη»". Και είναι τόσο αγαπητή και ποθητή στον Θεό, διότι ο ίδιος είναι πολυεύσπλαχνος. Αυτή η ευσπλαχνία είναι η αιτία της δημιουργίας του φωτός, του κόσμου, των αγγέλων και όλων όσων υπάρχουν" . Η αγαθότητα του συνέχει τα πάντα, γι'αυτό και την έχουν ανάγκη όλοι οι άνθρωποι, όχι μόνο για να μην χαθούν, αλλά και για να μπορέσουν καλλιεργώντας αυτήν να διατηρήσουν στον εαυτό τους την ιδιότητα του ανθρώπου, διότι χωρίς την ελεημοσύνη δεν μπορεί να είναι κανείς πραγματικά άνθρωπος"". Αλλά ούτε και ανθρώπινη ζωή είναι δυνατόν να υπάρξει, αν αφαιρεθει η ελεημοσύνη, η επιείκια και η φιλανθρωπία κατά τον ίδιο τρόπο που δεν είναι δυνατόν να διαπλεύσει κανείς την θάλασσα εάν αποφραχθούν τα λιμάνια και οι όρμοι". Η ανωτερώτητα αυτής της αρετής και η αναγκαιότητα της φανερώνεται και από το γεγονός, ότι επαινείται και θαυμάζεται ακόμη κι από τους πιο σκληρούς και απάνθρωπους, από αυτούς δηλαδή που δεν την ασκούν". Εκτός όμως απο την παραπάνω περιγραφή της σπουδαιότητας της ελεημοσύνης ο Χρυσόστομος, όταν θέλει να προτρέψει τους ακροατές σ'αυτήν, τονίζει περισσότερο την ωφέλεια αυτών που την ασκούν παρά των ελεουμένων. Αυτήν την ωφέλεια την παρουσιάζει μάλιστα ως μεγαλύτερη". Γι'αυτό και θεωρεί την ελεημοσύνη έσοδο και όχι δαπάνη. Τα δε κέρδη που αποκτά κάνεις μ'αυτήν αφορούν και την υλική διάσταση της ζωής και την πνευματική. Πρώτα απ'όλα η επίγεια ζωή του ελεήμονα χαρακτηρίζεται από μια ευκολία και αφοβία, διότι δεν απορροφάται από τις φροντίδες των υλικών πραγμάτων και έτσιδεν μπορούν να τον κλονίσουν οικονομικές ζημιές και συκοφαντίες.Ακόμη αυτά που δίνει τα παίρνει πίσω εκατονταπλασίονα σύμφωνα με την υπόσχεση του Κυρίου". Έπειτα όσον αφορά το πνευματικό επίπεδο η ελεημοσύνη καθιστά την ψυχή συνετή, διότι την οδηγεί σε κοσμιότητα και σε πειθαρχία κάνοντας την να ασχολείται με τα αναγκαία"**. Επίσης αποτελεί φάρμακο στα τραύματα της ψυχής καθώς την καθαρίζει και την απαλλάσει από τα αμαρτήματα της" Επιπλέον προσδίδει πολλή μεγάλη παρρησία στην προσευχή, η οποία εισακούεται αμέσως από τον Θεό. Ο Χρυσόστομος την παρομοιάζει με βασίλισσα που ανεβαίνει με μεγάλη άνεση στις ουράνιες αψίδες και μόλις την βλέπουν οι αγγελικές δυνάμεις που φυλάσσουν τοις πύλες, ανοίγουν με πολλή προθυμία και στις άλλες αρετές, όταν όμως δούν ότι έρχονται χωρίς την ελεημοσύνη κλείνουν σ'αυτές τις πόρτες". Γι'αυτό και δεν εισακούεται κανείς σηκώνοντας τα χέρια προς τον ουρανό αλλά και απλώνοντας τα στα χέρια των φτωχών". Χαρακτηριστική απόδειξη του αλληλένδετου της προσευχής και της ελεημοσύνης ο εκατόνταρχχος Κορνήλιος, ο οποίος λόγω αυτών των δύο αρετών αξιώθηκε ουράνιας οπτασίας και άκουσε το περίφημο «αι προσευχαι σου και αι ελεημοσυ'ναι σου άνδβησαν εις μνημοσύνου ενώπιον του Θεού»
Κλείνοντας την αναφορά μας στην σημαντικότητα της ελεημοσύνης να σημειώσουμε, ότι ο Χρυσόστομος παράλληλα μ’αυτήν τονίζει και την σημαντικότητα της ύπαρξης των φτωχών. Αν δεν υπήρχαν οι φτωχοί δεν θα δίνονταν αφορμές για την εξάσκηση της ελεημοσύνης, η οποία οδηγεί στο καθ’ομοίωσιν με τον Θεό. Τους ονομάζει ευεργέτες των ελεημόνων λέγοντας, ότι επιτελούν σπουδαίο έργο στην εκκλησία και ότι χωρίς αυτούς το πλήρωμα της δεν θα ήταν ολοκληρωμένο". Θι θέσεις αυτές δίνουν μια άλλη προοπτική στην θεώρηση της ελεημοσύνης πάνω στην οποία βασίζεται και ο τρόπος με τον οποίο πρέπει αυτή να ασκείται και για τον οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω.
β. Ο τρόπος και η κατεύθυνση της ελεημοσύνης.
Αν και ο Χρυσόστομος εγκωμιάζει με κάθε τρόπο την ελεημοσύνη και προτρέπει τους ακροατές του σ’αυτήν, εντούτοις δεν απαιτεί απο αυτούς ένα συγκεκριμένο μέτρο προσφοράς γνωρίζοντας
καλά ότι δεν έχουν όλοι τις ίδιες δυνατότητες. Μάλιστα τονίζει, ότι το μέγεθος της αρετής αυτής δεν κρίνεται από την ποσότητα αυτών που δίνονται, από το αν είναι λίγα ή πολλά αλλά από τον «πλούτο της διαθέσεως». « 'Ο Δεσπότης δ ήμετερος ου τή ποσδτητι προσε'χειν εί'ωθεν, αλλά τή δαψιλεια τής γνώμης και από ταυ'της και τα μικρά μεγαλα γίνεται» . Αυτό σημαίνει οτι η μικρή προσφορά ενός φτωχού με πλούσια διάθεση είναι πολύ μεγαλύτερη από μια φαινομενικά αξιόλογη χρηματική προσφορά ενός πλουσίου, που όμως προσφέρθηκε με μικροπρέπεια και όχι με απλοχεριά και προθυμία. Έτσι κατανοούμε, ότι δεν χρειάζεται να είναι κανείς πλούσιος για να γίνει ελεήμων. Ο Χρυσόστομος τονίζει εμφαντικά ότι η πενία δεν αποτελεί σε καμμία περίπτωση εμπόδιο για την ελεημοσύνηκαι αυτό καταδεικνύει την άρρηκτη σχέση των δύο αυτών αρετών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα οι δύο χήρες της αγ. Γραφής. Η χήρα της Σιδωνίας, που σε καιρό μεγάλης πείνας δεν δίστασε να μοιραστεί με τον προφήτη Ηλία το ελάχιστο ψωμί που διέθετε γι’ αυτήν και τα παιδιά της' και η χήρα με τα δύο δηνάρια, την οποία θαύμασε ο Χριστός, επειδή πρόσφερε ότι είχε και δεν είχε .
Βέβαια τα παραδείγματα αυτά αποτελούν την ανώτερη βαθμίδα της ελεημοσύνης καθώς προύποθέτουν τέλεια αυταπάρνηση και αυτήν δεν είναι εφικτό να την κατορθώσουν όλοι. Γι'αυτό και ο Χρυσόστομος αναφέρει, ότι η ελεημοσύνη έχει διάφορα επίπεδα και ο καθένας προσφέρει ανάλογα με τις δυνάμεις του. Άλλος μοιράζει όλα τα υπάρχοντα του, άλλος φροντίζει να κρατήσει τα αναγκαία και άλλος δίνει από αυτά που του περισσεύουν. Κανείς όμως από αυτούς δεν πρέπει να καταφρονήσει τον άλλον, διότι τότε χάνει το πνευματικό κέρδος που προκύπτει απο την αρετή'. Σημασία έχει σε όλες τις περιπτώσεις να υπάρχει γενναιοδωρία και «ιλαρότητα». Αυτός που προσφέρει δηλαδή να προσφέρει με ευχάριστη διάθεση' έχοντας μάλιστα την συναίσθηση, ότι λαμβάνει μάλλον παρά δίδει, ότι ευεργετείται παρά ευεργετεί" . Μια άλλη σημαντική διάσταση στον τρόπο με τον οποίο πρέπει να γίνεται η ελεημοσύνη είναι να μην υπάρχει διάθεση επίδειξης. Ο Χρυσόστομος ονομάζει υποκριτές αυτούς που «φιλανθρωπούν» όχι για να ελεήσουν τους συνανθρώπους τους αλλά για να κερδίσουν δόξα και τους αποδοκιμάζει λέγοντας πως η καρδιά τους είναι γεμάτη σκληρότητα και απανθρωπιά". Η ελεημοσύνη που δεν γίνεται σύμφωνα με τις παραπάνω προύποθέσεις παρομοιάζεται με τα ελαιόδεντρα που δεν φέρνουν καρπούς"", γι’αυτό και ο ιερός πατήρ δεν διστάζει να προτρέψει να μην γίνεται καθόλου τέτοιου είδους ελεημοσύνη. Έτσι μας θυμίζει για άλλη μια φορά, ότι δεν έχει σημασία τόσο η συντήρηση των φτωχών (κά'ν σύ μή δώς, ετερος δώσει") όσο η πνευματική ολοκλήρωση του χριστιανού, ο οποίος καλείται να καρποφορήσει την αγάπη και το έλεος.
Για το τέλος αφήσαμε ένα σημαντικό κομμάτι της ελεημοσύνης που αφορά στό σε ποιούς απευθύνεται. Το γεγονός ότι κάποιοι φτωχοί δίνουν την εντύπωση ή και είναι πραγματικά απατεώνες ή οκνηροί αποτελεί πολλές φορές πρόφαση για τους άλλους που δεν θέλουν να τους ελεήσουν θεωρώντας ότι δεν αξίζουν βοήθειας. Ο Χρυσόστομος μας πληροφορεί , ότι εξ αιτίας της σκληροκαρδίας και της απανθρωπιάς των ανθρώπων, αναγκάζονται οι φτωχοί πολλές φορές να υποδύονται προσωπεία και να επινοούν διάφορα τεχνάσματα προκειμένου να μαλακώσουν την σκληρότητα τους". Το γεγονός της ανάγκης τους όμως είναι πραγματικό. Άλλωστε η λέξη ελεημοσύνη εμπεριέχει την έννοια της συγγνώμης, την οποία δικαιούται ο αμαρτωλός και όχι ο ενάρετος". Στα πλαίσια του καθ’ομοίωσιν με τον Θεό, ο οποίος «τον ή'λιον αυτού άνατδλλει επι πονηρούς και αγαθούς, και βρδχει ύπι δίκαιους και άδι κους»", οφείλει ο χριστιανός να γίνει λιμάνι για όλους όσους έχουν ανάγκη χωρίς διάκριση ακόμα και για τους αγνώστους. Διότι και ο πατριάρχης Αβραάμ δεν εξέταζε τους διερχομένους, ποιοι ήταν και από πού έρχονταν αλλά τους φιλοξενούσε όλους". Τότε μάλιστα θεωρείται η ελεημοσύνη καθαρή υπηρεσία στον Θεό, όταν ευεργετείται ο άγνωστος και όχι ο φίλος°°. Όσον αφορά δε την οκνηρία των φτωχών και το παύλειο «ei τις ου Gelei εργάζεσθαι, μηδέ εσθιδτω»'’ το οποίο χρησιμοποιούν ως επιχείρημα όσοι δεν θέλουν να βοηθήσουν, τονίζει ο πατήρ, ότι η εντολή αυτή απευθύνεται στους ίδιους τους άεργους και όχι στους ελεήμονες για να μην ελεήσουν. Έτσι λοιπόν δεν πρέπει οι χριστιανοί να γίνονται δικαστές της ζωής και της συμπεριφοράς των φτωχών, διότι «eleeiv και διορθοΰσθαι την πενίαν αυτών δ Θεός εκε'λευσεν, ουχι ευθυ'νας άπαιτειν και υβριζειν»**". Εν κατακλείδι αυτός που υποφέρει δικαιούται την βοήθεια, επειδή ακριβώς υποφέρει, είτε είναι γνωστός είτε άγνωστος, πιστός ή άπιστος, ενάρετος ή φαύλος.
5 . Η εσχατολογική προοπτική της εν ολιγαρκεία βιοτής και η έννοια της αληθινής ιδιοκτησίας.
«Τό μειζον τής χρείας, περιττόν τής χρείας εστι και άχρηστον. 'Υπόδησαι υπόδημα του ποδός μειζον άλλ ' ουκ άνε'ξη· εμποδίζει γάρ σοι προς την βάδισην. Οϋτω και οικία μειζων τής χρείας εμποδίζει προς την εις ουρανούς άποδημι αν»'’. Στο παραπάνω χωρίο διαγράφεται η εσχατολογική προοπτική της ολιγάρκειας, η αλληλεξάρτηση της δηλαδή με την είσοδο στην βασιλεία των ουρανών. Σε πολλά σημεία του έργου του ο Χρυσόστομος τονίζει, ότι προϋπόθεση μετοχής στην βασιλεία είναι η απελευθέρωση από την υποδούλωση στα υλικά, φθαρτά και παροδικά πράγματα και η αφοσίωση στα αληθινά και αιώνια . Έχοντας ήδη δεί, ότι η ολιγάρκεια και η περιφρόνηση της ύλης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ελεημοσύνη, διότι είναι αυτή που την νοηματοδοτεί, μπορούμε μιλώντας για εσχατολογική προοπτική της ελεημοσύνης να εννοούμε την εσχατολογική προοπτική της ολιγάρκειας.
Η σχέση ελεημοσύνης και βασιλείας παραλληλίζεται με εμπόριο, κατά το οποίο εμπορεύεται κανείς και δαπανά χρήματα χάριν των φτωχών για να κερδίσει την άφεση των αμαρτημάτων και την απόλαυση των ουρανίων αγαθών. Ο ι. πατήρ προτρέπει τους πιστούς να συμπεριφερθούν όπως οι έμποροι, οι οποίοι δεν λυπούνται να ξοδέψουν τα υπάρχοντα τους προκειμένου να κερδίσουν περισσότερα υλικά αγαθά. Στην περίπτωση του πνευματικού εμπορίου το κέρδος είναι ανώτερο, διότι ο πιστός δαπανά φθαρτά και πρόσκαιρα αγαθά για να αποκομίσει άφθαρτα και αιώνια. Ο Θεός εμφανίζεται σ’αυτήν την περίπτωση ως χρεώστης προς τον άνθρωπο, ο οποίος θα αποδώσει τα οφειλόμενα κατά την αιώνια ζωή. Ο λόγος για τον οποίο μπαίνει ως εγγυητής ανάμεσα στον ελεούντα και τον ελεούμενο είναι γιατί γνωρίζει, ότι η ανθρώπινη φύση ρέπει προς την πλεονεξία και ότι ο άνθρωπος δανείζει μόνο εάν ξέρει, ότι θα του επιστραφούν τα χρήματα ή αν ξέρει ότι θα κερδίσει τόκο από αυτό.Έτσι λοιπόν ο Θεός βλέποντας από τη μιά τον φτωχό να κινδυνεύει λόγω της πείνας και από την άλλη τον έχοντα χρήματα να κινδυνεύει λόγω της απανθρωπιάς του να απολέσει την σωτηρία του, τοποθετεί τον εαυτό του ως ενέχυρο για τον δανειστή ορίζοντας ως απόδοση της οφειλής την ουράνια κληρονομιά.
Η προαναφερθείσα εμπορία παραλληλίζεται και με την σπορά και τον θερισμό. « '0 καιρός όπι τό oueipeiy καλει,και δαπανάν και άναλίσκιν, οΰκ επί, τό συλλεγειν καί άποτί θεσθαι» διότι οι ελεούντες «επί γης σπειροντες, εν ου pavc5 θερι ζειν με'λλουσι... προξένου ντες εαυτοί ς διά των ενταύθα διδομε'νων την διηνεκή άνάπαυσιν καί την μετά των άγιων διαγωγήΗ σπορά αυτή στην ουσία δεν είναι έξοδο αλλά μια επικερδής ενέργεια. Αυτό γίνεται κατανοητό στο παράδειγμα του γεωργού, ο οποίος διαθέτει τα πάντα προκειμένου να σπείρει με πολύ σπόρο κάποιο γόνιμο και παχύ χωράφι θεωρώντας στην περίπτωση αυτή ζημιά την οικονομία, επειδή προσδοκά πλούσιο κέρδος. Έτσι και στην ουράνια σπορά η σπατάλη δεν θεωρείται ζημιά μπροστά στο επερχόμενο κέρδος. Η διαφορά είναι, ότι εκεί δεν υπάρχει κόπος και ταλαιπωρία, ούτε η σοδειά επηρεάζεται από τις ανώμαλες καιρικές συνθήκες και τις επιδημίες των εντόμων. Είναι σίγουρο, ότι ο σπείρων θα λάβει κέρδος ασυγκρίτως μεγαλύτερο από τα δαπανώμενα". Κέρδος, που θα οδηγήσει στην αύξηση της περιουσίας του και στην ασφάλιση της στους ουρανούς. Διότι, όσο κρατά κανείς τα χρήματα και δεν τα προσφέρει στους φτωχούς, δεν τα κρατά με ασφάλεια, καθώς κινδυνεύουν να αρπαγούν από κλέφτες, συκοφάντες ή στην καλύτερη περίπτωση από τον θάνατο.
Η βεβαιότητα των πλουσίων και άφθαρτων αποδοχών καταδεικνύει την έννοια της αληθινής ιδιοκτησίας και είναι ο λόγος για τον οποίο ο Χρυσόστομος διακηρύττει, ότι τότε είναι κανείς κύριος των κτημάτων του, όταν τα παραδίδει στους φτωχούς. Είχαμε ήδη δεί στην έννοια της ιδιοκτησίας, ότι ο άνθρωπος είναι διαχειριστής του πλούτου και των χρημάτων. Δεν είναι πραγματικά δικά του, ανήκουν στον Κύριο και είναι η κακή χρήση τους που τα καθιστά ξένα. Εάν ο άνθρωπος τα χρησιμοποιήσει καλώς και τα δαπανήσει για τους συνδούλους του τότε γίνονται πραγματικά δικά του, επειδή ο Θεός του ανταποδίδει ουράνιους θησαυρούς. Είναι δε χαρακτηριστικό, ότι ενώ στα γήινα δεδομένα για να γίνει κάποιος πλούσιος πρέπει κάποιος άλλος να φτωχύνει, στα πλαίσια της εσχατολογίας ο πνευματικός πλούτος όσο δίδεται τόσο υξάνει και έτσι δεν χρειάζεται να φτωχύνει κανείς. «Οϋτω και έπι τής βασιλείας, δ μεν κοινωνούς πολλούς κατασκευάζων εαυτιό τής βασιλεύ ας ταυ τη μειζο'νως αυτής άπολαυ'σεται πάλιν δ δε μηδε'να σπουδάζων λαβειν κοινωνδν και αυτός εκπεσειται των πολλών αγαθών εκεινων».
Τέλος πρέπει να διευκρινιστεί, ότι αυτό που αμείβεται στην βασιλεία δεν είναι η προσφορά ποσότητας χρημάτων ή υπαρχόντων αλλά η καταβολή της διαθέσεως. Ο Χρυσόστομος τονίζει, ότι ο Θεός δεν υποσχέθηκε την βασιλεία με αντάλλαγμα χρυσά τάλαντα αλλά με ένα ποτήρι κρύο νερό, που δίνεται όμως με προθυμία. « ’Άν ταυ την εχης, δυνη'ση και διά λεπτών άγοράσαι τδν ούρανδν». Επομένως η εξάσκηση της ελεημοσύνης καθίσταται εύκολη. Χρειάζεται πολύ λίγη προσπάθεια για να κερδίσει κανείς την απερίγραπτη ουράνια δόξα και την συμβίωση με τον νυμφίο**. «Δός κατά δυ'ναμιν άρτον ού'κ εχεις άρτον; δός όβολόν ού'κ εχεις όβολόν; δός ποτη'ριον ψυχρού ύ'δατος· ού'κ εχεις τούτο; συμπε'νθησον τώ θλίβομε'νω και εχεις μισθόν. Ου γάρ τής ανάγκης ό μισθός, άλλά τής προαιρε'σεως»ξ
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
1. Η πολυτέλεια και η ολιγάρκεια, ως δυο κατά βάση αντίθετες έννοιες σύμφωνα με τη διδασκαλία του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου κατοχυρώνονται, θα λέγαμε, αρχικά στην Π. Δ. και περισσότερο στην εν Χριστώ Αποκάλυψη, στην Κ. Δ. Στην Π. Δ. αποδοκιμάζεται η πολυτέλεια και η τρυφή καθώς αποτελεί αιτία απομάκρυνσης από τον Θεό και πνευματικής τύφλωσης. Προβάλλονται παρόλαυτά πρότυπα πλουσίων, όπως ο Αβραάμ και ο Ιώβ, που διαχειρίστηκαν σωστά τον πλούτο ζώντας λιτά και βοηθώντας τους φτωχούς. Στην καινοδιαθηκική διδασκαλία ο πλούτος αποτελεί σαφώς εμπόδιο για την είσοδο του ανθρώπου στην βασιλεία των ουρανών. Προϋπόθεση για να είναι κανείς άξιος μαθητής του Χριστού είναι η απάρνηση των υπαρχόντων και η υπέρβαση των υλικών και φθαρτών πραγμάτων. Η προσκόλληση σε αυτά ισοδυναμεί με ειδωλολατρεία.
2. Κορυφαίο παράδειγμα λιτότητας και ολιγάρκειας απετέλεσε η κοινοκτημοσύνη των πρώτων Χριστιανών. Στην κοινότητα τους έλειπε τελείως η έννοια της ιδιοκτησίας. Δεν υπήρχαν πλούσιοι ή φτωχοί, διότι ζούσαν όλοι μαζί και είχαν τα πάντα κοινά. Αλλωστε η φτώχεια και οι οικονομικές ανισότητες δημιουργούνται από τον κατακερματισμό των ανθρώπων. Είναι σημαντικό να τονίσουμε, ότι την ακτημοσύνη της πρώτης εκκλησίας την γέννησε η αγάπη, η πίστη στην ανάσταση του Χριστού και η εσχατολογική προοπτική της ζωής τους.
3. Το πολιτικοκοινωνικό περιβάλλον της εποχής του ι. Χρυσοστόμου υπέθαλπε την αδικία και την κοινωνική ανισότητα. Υπέρογκοι φόροι, τοκογλυφία, επίδειξη δύναμης και πολυτέλειας από την πλευρά των οικονομικά ισχυρών δημιουργούσαν ένα κλίμα, που οδηγούσε στο άνοιγμα της ψαλίδας μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Είναι χαρακτηριστικό, ότι αυτά γίνονταν με επίσημες διατάξεις των αρχόντων κάτι, που προκαλούσε κοινωνικές αναταράξεις. Σ’ αυτό το δυσμενές περιβάλλον εξ απόψεως οικονομικής και κοινωνικής, υπήρξε φωτεινό παράδειγμα ολιγάρκειας και ακτημοσύνης η ζωή του Χρυσοστόμου.
4. Ανερχόμενος ο Ιερός Πατήρ και τους τρεις βαθμούς της Ιερωσύνης, επέδειξε αγάπη και σεβασμό προς τον συνάνθρωπο. Ως διάκονος πλησίον του Πατριάρχου Αντιοχείας Φλαβιανού, ως πρεσβύτερος και κυρίως ως Πατριάρχης Κων/πόλεως εργάσθηκε για την ανακούφιση των ασθενεστέρων κοινωνικών τάξεων, την άρση της αδικίας και τον έλεγχο των ισχυρών. Θα μείνουν στην ιστορία η προτροπή του στους ασθενείς για μετάνοια και λιτή ζωή και κυρίως η σύγκρουσή του με την αυτοκράτειρα Ευδοξία. Αποκλειστικός του σκοπός ήταν η επικράτηση του ευαγγελικού λόγου περί αγάπης και δικαιοσύνης όσο και αν αυτό προκαλούσε αντιδράσεις από τους άρχοντες. Ο ίδιος παρά την κλονισμένη του υγεία, ζούσε ασκητικά, έτρωγε ελάχιστα, προσευχόταν αδιάλειπτα και συνέγραφε τα περίφημα έργα του. Οι αντιδράσεις ωστόσο εντάθηκαν, ώστε τελικά δεν άργησαν να έρθουν οι εξορίες και οι κακουχίες.
5. Η άνεση και η τρυφηλή ζωή έχει ολέθριες συνέπειες τόσο στην πνευματική, όσο και στην βιολογική ζωή του ανθρώπου. Η αληθινή χαρά και ευχαρίστηση εστιάζεται στη λιτότητα και στην με μέτρο, χρήση και διαχείριση των υλικών αγαθών. Μ' αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος ελεύθερος από βιοτικές μέριμνες και ενασχολήσεις προσηλώνεται περισσότερο στην καλλιέργεια της ψυχής και των αρετών.
6. Ο καλλωπισμός του σώματος αποτελεί και αυτός μια διάσταση της πολυτέλειας. Την ανοησία του καταδεικνύει το γεγονός, ότι η ενδυμασία δόθηκε για πρώτη φορά μετά το προπατορικό αμάρτημα με τους δερμάτινους χιτώνες για να υπενθυμίζει την απώλεια των ουρανίων αγαθών και όχι για να γίνει το επίκεντρο της προσοχής του ανθρώπου. Είναι επιζήμιος, γιατί προκαλεί φροντίδες, στεναχώριες, ζηλοτυπίες. Ο δηγεί στην ακολασία και γενικά συνιστά παραμέληση της ψυχής. Αντίθετα ο εσωτερικός καλλωπισμός δια της ελεημοσύνης και των άλλων αρετών προσελκύει «ερωτικά» τον ίδιο τον Θεό.
7. Η φιλαργυρία δεν αποτελεί ούτε φυσική, ούτε αναγκαία επιθυμία του ανθρώπου. Είναι το χειρότερο πάθος, η ρίζα όλων των κακών, καθώς ζημιώνει όχι μόνο τον ίδιο τον φιλάργυρο αλλά και τους συνανθρώπους. Θ φιλάργυρος γίνεται αντικείμενο φθόνου καθώς αδικεί τους άλλους και μεταχειρίζεται άνομα μέσα προκειμένου να ικανοποιήσει τις ακόρεστες επιθυμίες του. Η θεραπεία του συνίσταται στην υπενθύμιση προσώπων που υπέπεσαν στη φιλαργυρία, αλλά και προσώπων που την απέφυγαν. Το μεγαλύτερο όμως όπλο εναντίον της είναι η ελεημοσύνη, όταν αυτή δεν γίνεται για επίδειξη και ίδιον όφελος.
8. Ο πλούτος δεν αποτελεί ούτε αγαθό, ούτε κακό. Καθίσταται καλός ή κακός ανάλογα με την χρήση του. Η σωστή αξιοποίηση του επιτυγχάνεται με την διανομή του στους φτωχούς. Ο πλούσιος είναι απλώς ο διαχειριστής της περιουσίας του και όχι ιδιοκτήτης εφόσον τα υπάρχοντα χαρακτηρίζονται από παροδικότητα και δεν τα έχει εξ ιδίων αλλά προέρχονται από την γή και τα ζώα. Καταδικάζεται λοιπόν ο πλούσιος που μεταχειρίζεται εσφαλμένα τον πλούτο του, ακόμα και όταν δεν τον έχει αποκτήσει από αρπαγή και αδικία.
9. Από την πλούσια διδασκαλία του Χρυσοστόμου αναδεικνύεται και το λεγόμενο «κοινωνικό πρόβλημα», η διαφορά δηλαδή μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και τάξεων. Κατ’ ουσίαν δεν υπάρχει διαφορά πλουσίου και φτωχού, αφού όλες οι στιγμές της ζωής, όπως ο ύπνος, οι ασθένειες, ο θάνατος κ.α. δεν εξαιρούν κάποιον από τους δύο. Ο Θεός έπλασε τον κόσμο προσφέροντας εξίσου σε όλους τα αναγκαία αγαθά, όπως το νερό, ο αέρας, ο ήλιος και η φωτιά. Τονίζεται, ότι όλες οι κοινωνικές ομάδες είναι απαραίτητες και η μία συμπληρώνει την άλλη προς όφελος της κοινωνίας. Στους πλουσίους δόθηκε ο πλούτος για να τον διανέμουν στους έχοντες ανάγκη. Οι δε φτωχοί υφίστανται, διότι χωρίς αυτούς δεν θα υπήρχαν τα βασικά επαγγέλματα και δεν θα δινόταν η αφορμή να δείξουν οι άνθρωποι το έλεος τους. Μ'αυτόν τον τρόπο υφαίνεται αρμονικά ο κοινωνικός ιστός.
10. Η αρετή της ολιγάρκειας και της εκούσιας πενίας αποτελεί την βάση της διδασκαλίας του ι. Χρυσοστόμου στο θέμα που εξετάσαμε. Αυτό γίνεται πιο σαφές, αν αναλογισθούμε ότι ο ίδιος ο Κύριος με τη ζωή και το έργο του δίδαξε στους Αγίους Αποστόλους αλλά και σ’ όλο το ανθρώπινο γένος, ότι πραγματικός πλούτος είναι η εκούσια πτωχεία. Είναι η αληθινή φιλοσοφία να έχει ο άνθρωπος τα απαραίτητα, απαλλαγμένος από το βάρος της απόκτησης πολλών υλικών αγαθών. Η
εκούσια πτωχεία είναι έκφραση της Αγάπης προς το Θεό και τον πλησίον αλλά και θυρίδα για να εισέλθει ο άνθρωπος στη Βασιλεία του Θεού. Συναφής προς αυτά είναι και η έννοια της ακούσιας πενίας. Στην περίπτωση δηλαδή που ένας άνθρωπος από τις συνθήκες της ζωής, παρέμεινε πτωχός, μπορεί να εκμεταλλευτεί αυτή του την κατάσταση για να εξασκηθεί πνευματικά. Ισχύουν και εδώ όσα αναφέρθηκαν για την εκούσια πενία. Θ Χρυσόστομος βέβαια δεν παύει να αγωνίζεται για το δίκαιο των αδυνάτων και για τη βελτίωση της οικονομικής τους κατάστασης.
11. Η έννοια της ολιγάρκειας είναι συναφής με την νηστεία στη ζωή του πιστού. Η νηστεία ως εκούσια αποχή από κάποια είδη τροφών, παράλληλα με την εξάσκηση στις αρετές, όπως η ελεημοσύνη και την συνειδητή γενικότερα εγκράτεια των αισθήσεων, δημιουργούν για τον πιστό, ένα κλίμα πνευματικού αγώνος πρόσφορο για την επίτευξη του στόχου αυτής της ζωής, που είναι η είσοδός του στην Βασιλεία του Θεού. Η νηστεία, οδηγεί στην θεία Ευχαριστία και αυτή στην Θυράνια Βασιλεία.
12. Η ελεημοσύνη συνδέεται άρρηκτα με την ολιγάρκεια, διότι χωρίς αυτήν η ολιγάρκεια δεν έχει νόημα και σκοπό. Παραλληλίζεται η ελεημοσύνη με πνευματικό εμπόριο κατά το οποίο ο πιστός δαπανά χρήματα προς τους πτωχούς με ανταλλαγή τα ουράνια αγαθά. Θ Κύριος μπαίνει ως εγγυητής ανάμεσα στον ελεούντα και τον ελεημένο για να διασφαλίσει τους σωστούς όρους του “δανεισμού”. Θ πνευματικός πλούτος διατηρεί τον δανειστή πάντα πλούσιο και μάλιστα αυξάνει τον πλούτο, όταν ο δανεισμός, η ελεημοσύνη γίνεται χωρίς γογγυσμό, αλλά με ειλικρινή διάθεση.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
A. ΠΗΓΕΣ
1. ΙΩANNOY ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ άπαντα PG 47-63.
2. ΛΕΟΝΤΟΣ ΣΟΦΟΥ, Λόγος εγκωμιαστικός εις τον μέγαν του Θεού αρχιερέα και κοινόν της οικουμένης λιμένα Ιωάννην τον Χρυσόστομον, PG 107.
3. ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ, ΕΛΕΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Αιάλογος περί βίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, PG 47.
4. ΠΡΟΚΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εγκώμιο στον άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο, PG 65.
5. ΣΥΜΕΩΝ ΛΟΕΟΘΕΤΟΥ και Μεταφραστού, Βίος και πολιτεία του εν αγίοις πατρός ημών Ιωάννου αρχιεπισκόπου Κων/πόλεως του Χρυσοστόμου, PG 14.
Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
Ιωάννης ο Χρυσόστομος ως αρχιεπίσκοπος Κων/πόλεως, εκδ. αδελφ. θεολόγων Ζωή, Αθήνα 1932.
BAYR CHRYSOSTOM, Der heilige Johannes Chrysostomus und seine Zeit, l-2,Mhnchen 1929-1930.
ΒΑΦΕΙΔΗ ΦΙΛΑΡΕΤΟΥ, O ιερός Χρυσόστομος και η δράσις αυτού εν τη εκκλησία, Θεσσαλονίκη 1931.
ΕΕΩΡΕΙΑΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ,Μελέτη περί του αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αθήνα 1902.
ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, Του ..................Ιωάννου
Χρυσοστόμου...ομιλία «ότι τον εαυτόν μη αδικούντα», Άργος 1964
ΕΞΑΡΧΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ, Ιωάννου Χρυσοστόμου περί κενοδοξίας και ανατροφής των τέκνων. Liber Hoffart und Kindererziehung, Mbnchen 1955.
ΖΗΣΗ ΘΕΟΔΩΡΟΥ, Η σωτηρία του ανθρώπου και του κόσμου, Θεσσαλονίκη 1997.
ΖΗΣΗ ΘΕΘΔΩΡΘΥ Ηθικά κεφάλαια, Θεσσαλονίκη 2002
ΚΑΣΤΑΝΑΣ ΘΕΘΔΩΡΘΣ, Θ αγ. Ιωάννης Χυσόστομος και αι κοινωνικά! τάξεις, Ερηγόριος Παλαμάς 15, Θεσσαλονίκη 1931, σσ.107-115,165-174.
ΜΘΥΡΑΤΙΔΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΘΣ ΔΩΡ., Η ουσία και το πολίτευμα της εκκλησίας κατά την διδασκαλία του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αθήναι 1958.
ΜΠΑΛΑΝΘΥ ΔΗΜΗΤΡΙΘΥ, « Η πολυτέλεια κατά τους χρόνους των πατέρων της εκκλησίας», ΝέαΣιών , τόμ. 17, Ιεροσόλυμα 1922.
ΜΠΡΑΤΣΙΩΤΗ ΠΑΝΑΕΙΩΤΘΥ, Οι τρεις ιεράρχαι και το κοινωνικό πρόβλημα, Αθήνα 1930.
ΠΑΠΑΔΘΠΘΥΛΘΥ ΧΡΥΣΘΣΤΘΜΘΥ, Εισαγωγικά, PG 47.
ΠΑΠΑΔΘΠΘΥΛΘΣ ΣΤΥΛΙΑΝΘΣ, Πατρολογία, τομ.Ε', εκδ.Ερηγόρη Αθήνα 2010.
PERIALLAS C.A., St. John Chrysostom: Theorist and Practitioner, Κληρονομιά τομ. 15, 1983, σσ.269-301.
ΡΑΛΛΗ-ΠΘΤΛΗ, Σύνταγμα θείων και ιερών κανόνων, Αθήνα 1852, 1859.
ΣΙΩΤΗΣ ΜΑΡΚΟΣ A.,Ιωάννης ο Χρυσόστομος ως πνευματικός ηγέτης, Αθήνα 1961.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ ΚΑΕΑΝΘΗΣ,Η ποιμαντική του αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Θεσσαλονίκη 1935.
STOCKMEIER PETER, Theologie und Kult des Kreuzes bei Johannes Chrysostomus.Ein Beitrag zum Verstandnis des Kreuzes im 4.Jahrhundert, Trierer Theologishe Studien, Bd.l8, Paulinus Verlag 1966.
TIESCH CL., Johannes Chrysostomus in Constantinopel Weltsicht und Wirken eines Bischof in der Hauptstadt des ostromischen Reiches, Tubingen, Mohr 2002.
VEROSTA STEPHAN, Johannes Chrysostomus Staatsphilosoph ynd Gesihtstheologe ,Graz: Styria 1960.
ΧΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Ai κοσμοθεωρητικαί απόψεις του Χρυσοστόμου εν σχέσει προς τας αντιλήψεις των ιστορικών του σοσιαλισμού Μ. Beer, R. Pohlmann και άλλων, Αθήνα 1948.
ΧΡΗΣΤΟΥ ΠΑΝΑΕΙΩΤΟΥ, Ελληνική Πατρολογία, Τόμος. Δ, έκδ. Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1978.
ΠΟΛΥΤΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΟΛΙΓΑΡΚΕΙΑ
ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΑΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΑΟΓΙΚΗ ΣΧΟΑΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΑΟΓΙΑΣ Της φοιτήτριας Αργυρής Μπούκα
ΠΟΛΥΤΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΟΛΙΓΑΡΚΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Σύμβουλος καθηγητής: πρωτ. Θεόδωρος Ζήσης Θεσσαλονίκη 2010
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου