Οι επιστολές του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου προς την Διακόνισσα Ολυμπιάδα
Ο 4ος μ. Χ. αιώνας στην Αντιόχεια
και στην Κωνσταντινούπολη.
Ο Δ΄ αιώνας αποτελεί το
χρονικό πλαίσιο της πρώτης ακμής των χριστιανικών γραμμάτων με την εμφάνιση
πλειάδας μεγάλων εκκλησιαστικών αγίων Πατέρων και τη συγκρότηση των δύο πρώτων
Οικουμενικών Συνόδων στη Νίκαια το 325 και στην Κωνσταντινούπολη το 381. Στη
Ρωμαϊκή αυτοκρατορία η κατάσταση ήταν ήδη κρίσιμη, διότι η παρακμή της
εμφανιζόταν σε όλα τα επίπεδα. Ο πνευματικός μαρασμός της εθνικής κοινωνίας
είχε γίνει αντιληπτός σε προσωπικότητες εκείνης της
ρωμαϊκής περιόδου, ενώ
ταυτόχρονα εντοπίζονταν πλούσιες και ζωτικές δυνάμεις στο Χριστιανισμό.
Η αναγνώριση της χριστιανικής πίστης ως επιτρεπόμενης θρησκείας λειτούργησε και
ως ελπίδα ανόρθωσης της αυτοκρατορίας. Η οξυδέρκεια και οι κοσμοϊστορικές
αποφάσεις του Μεγάλου Κωνσταντίνου να
ενστερνισθεί το χριστιανό πιστεύω,
να μεταφέρει την πρωτεύουσα της
αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη, την Κωνσταντινούπολη, και κυρίως να
ενισχύσει παντοιοτρόπως την Εκκλησία του Χριστού αποτέλεσαν το θεμέλιο της
υπερχιλιετούς Βυζαντινής αυτοκρατορίας1Η πολιτική και πνευματική μεταβολή ενός
ολόκληρου κόσμου προκάλεσε πολλαπλές συνέπειες στον κοινωνικό ιστό της
αυτοκρατορίας, αλλά και στο πλήρωμα της Εκκλησίας. Η κατακόρυφη ποσοτική αύξηση
των πιστών με τη μαζική μεταστροφή ειδωλολατρών, είχε ως μία των συνεπειών,
την ποιο- τική υποβάθμιση της πνευματικότητας των χριστιανικών κοι- νοτήτων.
Κρούσματα ηθικής χαλαρότητας και
αρχομανίας εμφανίζονταν ακόμη και στις τάξεις του κλήρου με αποτέλεσμα
οι άγιοι Πατέρες, ως ποιμένες της Εκκλησίας, να διεξάγουν τεράστιο αγώνα
προκειμένου να αντιμετωπίσουν το
συγκεκριμένο πρόβλημα, γεγονός
πασιφανές στο περιεχόμενο της
πλειονότητας των ομιλιών τους και στο σύνολο πνευματικό τους έργο2 Κατά την
κρίσιμη από κάθε πλευρά αυτή περίοδο κλήθηκε από την Αντιόχεια στον
αρχιεπισκοπικό θρόνο της Κων- σταντινουπόλεως ο πρεσβύτερος Ιωάννης. Η εμπειρία
της εκ- κλησιαστικής ζωής στην πατρίδα του την Αντιόχεια της Συρίας υπήρξε
μεγάλη και πολύτιμη. Η μεγαλούπολη αυτή της Ανατολής αριθμούσε εκείνη την εποχή
200.000 ελεύθερους κατοίκους3 και
περίπου 300.000 δούλους. Το εκτεταμένο φαινόμενο της δουλείας έφερε μακραίωνη
προϊστορία από τους αρχαίους χρόνους και ήταν σύνηθες ακόμη πληθυσμιακό ποσοστό
σε όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας. Το χριστιανικό μήνυμα της ισοτιμίας
όλων των ανθρώπων, «οὐκ ἔνι … δοῦλος ἤ ἐλεύθερος, πάντες γάρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν
Χριστῷ Ἰησοῦ» (Γαλ. 3, 28 ) δημιουργούσε βεβαίως ένα νέο κλίμα, αλλά η δουλεία
αποτελούσε ακόμη δεδομένο και κοινωνικό πρόβλημα ευρείας κλίμακας.
Η εκκλησιαστική κατάσταση
στην Αντιόχεια παρουσίαζε ιδιαιτερότητες.
Ο εθνικός πληθυσμός,
αν και καταπτοημένος, παρέμενε
πολυπληθής. Η εβραϊκή κοινότητα, πάντοτε ισχυρή, επηρέαζε μερίδα της
χριστιανικής Εκκλησίας, μέσω
ιουδαιοχριστιανών, και έθετε
συνεχώς εμπόδια στην πρόοδο κάθε χριστιανικής δραστηριότητας. Μεγαλύτερα όμως
ήταν τα εσωτερικά προβλήματα που προκαλούσαν
οι αιρετικές ομάδες
των Αρειανών, των Ανομοίων και των Απολλιναριστών και η
σχισματική μερίδα των Ευσταθιανών του Παυλίνου. Η εσωτερική αυτή διάσπαση
αποκαταστάθηκε όταν μετά το θάνατο του τελευταίου, η ορθόδοξη χριστιανική
κοινότητα ενώθηκε υπό τον αρχιεπίσκοπο Φλαβιανό, διάδοχο του Μελετίου,
αποβιώσαντος τον Μάϊο του 381 στην Κωνσταντινούπολη, όπου είχε μεταβεί για να
συμμετάσχει στη Β΄ Οικουμενική Σύνοδο ως πρόεδρός της. Ο
Μελέτιος (361-381) υπήρξε
μία από τις σημαντικότερες εκκλησιαστικές προσωπικότητες του
4ου αιώνα, νηφάλιος υποστηρικτής της ορθοδόξου πίστεως και υπέρμαχος της
ενότητας της Εκκλησίας4. Ο διάδοχός του Φλαβιανός ο Α΄ (381-404) διακρίθηκε για
την προάσπιση της ορθοδόξου πίστεως σε αγαστή συνεργασία πάντοτε με τον Ιωάννη
τον Χρυσόστομο, τον οποίο χειροτόνησε πρεσβύτερο πριν από τη Μεγάλη
Τεσσαρακοστή του 386. Το κύρος της Εκκλησίας της Αντιοχείας αναβαθμίσθηκε σημαντικά
με την προσωπικότητα του Φλαβιανού,
ο οποίος συνετέλεσε τα μέγιστα στην
αποτροπή της τιμωρίας των Αντιοχειανών στο κρίσιμο ζήτημα που δημιουργήθηκε από
την καταστροφή των ανδριάντων του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Α΄5.
Η Κωνσταντινούπολη όμως,
ως νέα πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ήταν μία διαφορετική περίπτωση. Η
παρουσία ισχυρών πολιτικών προσωπικοτήτων εντός και πέριξ του αυτοκρατορικού
παλατιού δεν άφηνε ανεπηρέαστη την Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως. Η
αλληλεπίδραση υπήρξε έντονη καθ’ όλη τη διάρκεια της υπερχιλιετούς βυζαντινής
ιστορίας. Η ολιγόχρονη παραμονή του Χρυσοστόμου στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της
Βασιλεύουσας και η βίαιη απομά- κρυνσή του με δεινή εξορία πιστοποιούν την
κρισιμότητα εκείνης της περιόδου.
Η ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση
της πρωτεύουσας με τη συρροή ετερόκλητων ομάδων από διάφορες περιοχές της αυτό-
κρατορίας είχε προκαλέσει μεγάλη χαλάρωση των ηθών και αδιαφορία προς την
πνευματική ζωή. Μανιώδης υπήρξε η μαζική
παρακολούθηση ιπποδρομιών και
θεατρικών παραστάσεων κακής
ποιότητας. Η φιλαργυρία, η άκρατη πολυτέλεια αποτελούσαν σκοπούς ζωής
της πλειονότητας του πληθυσμού. Η σκληρότητα της συμπεριφοράς σε συνάρτηση με
τη βαθμιαία εγκατάλειψη του θεσμού της δουλείας δημιουργούσαν οξύτατο κοινωνικό
πρόβλημα με στερήσεις ανθρώπων ακόμη και στις ζωτικότερες ανάγκες τους.
Η κατάσταση αυτή δεν
άφηνε ανεπηρέαστο το ήθος και το πνευματικό επίπεδο του κλήρου της Εκκλησίας.
Ανησυχητικές διαστάσεις έπαιρναν των
κληρικών φαινόμενα σιμωνίας, φιλαργυρίας και πνευματικής αδιαφορίας
μεταξύ. Παράλληλα προσωπικές φιλοδοξίες και
αρχομανία τροφοδοτούσαν το σχηματισμό μερίδων πέριξ εκκλησιαστικών προσώπων της περιόδου αυτής,
τα οποία εποφθαλμιούσαν προ πάντων τον αρχιεπισκοπικό θρόνο της
Κωνσταντινουπόλεως.
Οι πολιτικές ανακατατάξεις,
με τη συχνότητά τους, και τα αντικρουόμενα συμφέροντα προφανώς επηρέαζαν τόσο
την πνευματική ηγεσία της Εκκλησίας, όσο και το χριστεπώνυμο πλήρωμά της. Ο
αυτοκράτωρ Αρκάδιος (395-408), ευσεβής και σώφρων, αλλά με αδύναμο χαρακτήρα
επηρεαζόταν πολύ από την σύζυγό του αυτοκράτειρα Ευδοξία, κόρη φράγκου στρα-
τηγού, όμορφη, ευφυή, ευσεβή (+404), αλλά επίσης εύπιστη και φιλάργυρη γυναίκα.
Ο ευφυέστατος ευνούχος Ευτρόπιος, με την εύνοια της Ευδοξίας, διότι ήταν ο
προξενητής στο γάμο της, απολάμβανε
τεράστιας δυναμικής σε όλα τα πράγματα της αυτοκρατορίας και το 398
ανήλθε στο αξίωμα του Υπάτου. Με την καθοριστική παρέμβασή του μάλιστα πείσθηκε
ο Αρκάδιος περί της προσωπικότητας του Ιωάννου του Χρυσοστόμου ως
καταλληλότερου για τον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Βασιλεύουσας.
Οι πολιτικές ισορροπίες
πάντως ήταν πολύ εύθραυστες και μπορούσαν να ανατραπούν από απρόσμενα γεγονότα.
Ο πανίσχυρος Ευτρόπιος, επί
παραδείγματι, κατέληξε εξόριστος
στην Κύπρο και αργότερα καταδικάστηκε σε θάνατο6.
Η γνώση του ιστορικού
πλαισίου αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση πληρέστερης κατανόησης της δράσης των
ιστορι- κών προσώπων. Διότι και οι ιστορικές προσωπικότητες, αφ’ ενός
διαμορφώνουν με τη δράση και τις αποφάσεις τους τον ρού της ιστορίας, όμως και
οι επικρατούσες συνθήκες αφ’ ετέρου καθορίζουν τις αναγκαιότητες και τα όρια
των δράσεών τους.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗ, Αι
ιστορικαί προϋποθέσεις, σ. 4, 9 κ.εξ.
2. ΜΠΡΑΤΣΙΩΤΗ, Οι τρείς
Ιεράρχαι και η εποχή των, σ. 4 κ.εξ. ΜΠΑΛΑΝΟΥ,Οι Τρείς Ιεράρχαι.
3. ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ,
Εγκώμιον εις τον άγιον Ιερομάρτυρα Ιγνάτιον τονΘεοφόρον 4, PG 50, 591.
4. ΦΕΙΔΑ, «Μελέτιος,
αρχιεπίσκοπος Αντιοχείας (361-381)», σ. 420-421.
5. ΦΕΙΔΑ, «Φλαβιανός ο
Α΄, αρχιεπίσκοπος Αντιοχείας (381-404)», σ.715-716
6.. Βλ. εκτενέστερα:
ΧΡΗΣΤΟΥ, Γενική Εισαγωγή, σ. 9-46.
π. ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ ΣΑΪΝΙΔΗ
Οι επιστολές του Αγίου
Ιωάννου του Χρυσοστόμου προς την Διακόνισσα Ολυμπιάδα
Ιστορικά –Προσωπογραφικά
- Ποιμαντικά
Μεταπτυχιακή Εργασία που
υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Τομέας Αγίας Γραφής και Πατερικής
Γραμματείας
Σύμβουλος Καθηγητής πρωτοπρεσβύτερος
Θεόδωρος Ζήσης
Η ηλεκτρονική επεξεργασία επιμέλεια και μορφοποίηση κειμένου και εικόνων έγινε από τον Ν.Β.Β
Επιτρέπεται η
αναδημοσίευση κειμένων στο Ορθόδοξο Διαδίκτυο , για μη εμπορικούς σκοπούς με
αναφορά πηγής το Ιστολόγιο
©ΠΗΔΑΛΙΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
http://www.alavastron.net/
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου